Nie ma dobrej metody na dyktatorów

Gdy 30 ciężarówek wyposażonych w działka przeciwlotnicze podjechało przed gmach ministerstwa sprawiedliwości w Trypolisie, pracownicy resortu wiedzieli, co się zaraz wydarzy. Spokojnie wyszli. Trzy dni wcześniej, w niedzielę, podobne konwoje podjechały przed budynki MSZ i MSW. W ministerstwie spraw wewnętrznych wybuchły walki, ale MSZ uzbrojeni mężczyźni zdobyli i rozpoczęli tam blokadę. Na ścianach resortu wywiesili transparenty wzywające do przyjęcia ustawy, która wykluczyłaby z życia politycznego zwolenników reżimu obalonego dyktatora Muammara Kaddafiego.

Nie tylko Libijczycy mają duży problem z rozliczeniami z przeszłością. Niemal każdy naród, który staje przed tym wyzwaniem, jest tak samo wobec niego bezradny.

Nieostrożność można przypłacić wybuchem wojny, o czym przekonali się Irakijczycy. Po obaleniu Saddama Husajna członkom jego partii Baas zakazano udziału w życiu publicznym, dokładnie jak chcą tego teraz okupujący libijskie resorty. Irakijczycy posunęli się dalej i rozwiązali też armię.

Te kilka rozporządzeń wywołało trwającą do dziś zbrojną rebelię. Jak na ironię, w Libii za największe zagrożenie uważane są nie siły związane z dawną władzą, lecz odmawiające rozbrojenia bojówki, które obaliły Kaddafiego.

Jedną z nielicznych naukowych prób odpowiedzi na pytanie, jak narody rozliczają się z przeszłością, były obejmujące lata 1979–2004 badania prof. Kathryn Sikkink z Columbia University i prof. Carrie Booth-Halling z University of Minnesota. Na 192 państwa, w 50 powołano trybunały praw człowieka, w 34 komisje prawdy, a w 85 krajach – oba tego typu ciała.

Problemów prawie zawsze nastręczało rozbrojenie bojówek, próby uniknięcia wymierzenia tzw. sprawiedliwości zwycięzców oraz znalezienie funduszy na procesy i odszkodowania.
– Największym problemem było jednak to, że działalność trybunałów i komisji stoi w sprzeczności, bo trybunały mają wymierzać sprawiedliwość, a komisje często deklarowały odstąpienie od kary w zamian za wyznanie prawdy – mówi prof. Booth-Halling.
Czy ważniejsze jest więc ukaranie zbrodniarzy czy ustalenie faktów? Czy należy karać wszystkich winnych? I czy wystarczy przyznać, że doszło do zbrodni, czy też ofiary powinny dostać odszkodowania za cierpienie?

„Oto klękam i proszę o wybaczenie dla Serbii za zbrodnię, którą popełniono w Srebrenicy” – mówił kilka dni temu prezydent Tomislav Nikolić, przepraszając za masakrę sprzed 18 lat. Serbom w rozliczeniu miał pomóc powołany przez ONZ międzynarodowy trybunał, ale jego wyroki, zamiast godzić, częściej dzieliły. Choć świat dawno uznał, że w Srebrenicy doszło do ludobójstwa, Nikoliciowi to słowo przez gardło wciąż nie przeszło.

Często już pierwszy krok na drodze do rozliczenia z przeszłością, czyli ustalenie faktów i nazwanie ich po imieniu, nastręcza najwięcej problemów. Bywa, że zakłamywanie przeszłości trwa dekady. Francja uznała swój udział w Holokauście dopiero w 1995 r., gdy Jacques Chirac wyraził ubolewanie z powodu deportacji 70 tys. Żydów przez kolaborujący z Hitlerem reżim Vichy.

Prezydent Nicolas Sarkozy podczas wizyty w Algierze w 2007 r. uznał system kolonialny za „niesprawiedliwy z natury”, ale słowo „przepraszam” nie padło. – Czy przyznalibyście się do zbrodni swych dziadków, jeśli nigdy by do niej nie doszło? – to pytanie lubił powtarzać Onur Öymen, który w tureckim MSZ odpowiadał za zwalczanie „ormiańskiej propagandy” o rzezi w latach 1915–1917. Nawet Szwecja złapała tego wirusa, odmawiając pomocy w odnalezieniu nazistów, których przyjęła tuż po II wojnie światowej.

Przełomem w rozliczaniu z przeszłością i wymierzaniu sprawiedliwości miały być procesy w Norymberdze, ale w imię zachowania równowagi między Wschodem z Zachodem uznano, że o wielu zbrodniach lepiej milczeć.

Kolejnym milowym krokiem miało być powołanie 11 lat temu Międzynarodowego Trybunału Karnego. Tak długo wydawał się on jednak atrapą sprawiedliwości, że nawet ostatnio, gdy wreszcie odnosi sukcesy, traktowany jest ze sceptycyzmem.