Testamenty szczególne przewidziane zostały na wypadek zaistnienia nadzwyczajnych okoliczności uniemożliwiających sporządzenie testamentu w zwykłej formie. Okoliczności te każdorazowo muszą wystąpić, aby testament sporządzony w formie szczególnej był ważny.
Czytaj więcej
Jeśli nie ma testamentu, to o tym, kto otrzyma spadek i w jakiej wysokości, decydują przepisy kodeksu cywilnego.
Co więcej, testamenty szczególne automatycznie tracą moc z upływem szczęściu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego. Termin ten nie biegnie (ulega zawieszeniu) na czas, gdy spadkodawca nie ma obiektywnie ocenianej możliwości sporządzenia testamentu zwykłego. Oczywiście rozrządzenia testamentowe zawarte w testamencie szczególnym nie tracą mocy, jeżeli spadkodawca zmarł przed upływem wspomnianego terminu.
1. Testament ustny
Testament ustny jest wykorzystywany relatywnie często, choć niekiedy bez zachowania (zwykle ze względu na brak zrozumienia) przesłanek wymaganych przepisami prawa, od których uzależniona jest ważność takiego testamentu. Jest to rozrządzenie testamentowe, które często próbuje się podważać w trakcie postępowań o stwierdzenie nabycia spadku. Trzeba jednak pamiętać, że stanowi on jedną z dopuszczonych prawem form testamentów szczególnych, które wywołują wszystkie skutki prawne rozrządzenia testamentowego, jeśli spełnione zostały przewidziane dla nich szczególne wymogi ustawowe.
Możliwość sporządzenia testamentu ustnego zależy od ziszczenia się przynajmniej jednej z dwóch przesłanek:
- istnienia obawy rychłej śmierci spadkodawcy lub
- braku możliwości lub bardzo utrudnionego zachowania zwykłej formy testamentu na skutek szczególnych okoliczności.
Jedynie w takich sytuacjach spadkodawca może ustnie oświadczyć ostatnią wolę przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
Wymienione przesłanki umożliwiające skorzystanie z formy testamentu ustnego należy rozumieć dość ściśle i konkretnie, w związku z czym nie można rozciągać ich znaczenia na sytuacje, które wprost nie wskazują na ich występowanie.
Obawę rychłej śmierci spadkodawcy należy więc interpretować jako sytuację, w której testator ze względu na stan zdrowia lub nieszczęśliwy wypadek znalazł się w położeniu bezpośrednio i w danej chwili zagrażającym jego życiu. Obawa rychłej śmierci spadkodawcy powinna mieć przy tym obiektywne podłoże, tj. wynikać z konkretnych, medycznie uzasadnionych przyczyn, które sprawiają, że śmierć spadkodawcy może wkrótce nastąpić, nie zaś wyłącznie z subiektywnego przeświadczenia lub oceny spadkodawcy.
Natomiast przez brak możliwości lub bardzo utrudnione zachowanie zwykłej formy testamentu na skutek szczególnych okoliczności należy rozumieć sytuację, gdy nadzwyczajne zdarzenia uniemożliwiają lub bardzo komplikują możliwość sporządzenia testamentu własnoręcznego, notarialnego lub urzędowego. Nie ma ustawowego katalogu zdarzeń, które mogłyby spełniać tę przesłankę, ale można tu np. wymienić choćby epidemię, wojnę lub powódź, które utrudniają lub uniemożliwiają sporządzenie testamentu zwykłego.
Przykład
W przypadku znacznie ograniczonej mobilności testatora, np. na skutek choroby, nie ma on możliwości sporządzenia testamentu notarialnego lub urzędowego. Jeśli jednocześnie testator nie ma możliwości pisania, np. na skutek niesprawnej ręki, to jego stan zdrowia uniemożliwia mu sporządzenie testamentu własnoręcznego.
Treść testamentu ustnego powinna być następnie stwierdzona poprzez:
- spisanie oświadczenia spadkodawcy w zakresie jego rozporządzeń testamentowych przez jednego ze świadków albo osobę trzecią, przed upływem roku od złożenia tego oświadczenia przez spadkodawcę.
Spisując ostatnią wolę spadkodawcy, należy podać miejsce i datę złożonego przez niego oświadczenia woli oraz miejsce i datę jego spisania. Stwierdzoną pismem treść testamentu ustnego powinni następnie podpisać spadkodawca i przynajmniej dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Treść testamentu ustnego może być również stwierdzona poprzez:
- złożenie przed sądem zgodnych zeznań przez świadków sporządzenia testamentu ustnego, w terminie sześciu miesięcy od daty otwarcia spadku.
Gdy przesłuchanie jednego z tych świadków napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
2. Testament podróżny
Testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym to druga z form testamentów szczególnych przewidzianych w przepisach prawa polskiego. Z natury rzeczy korzystanie z tej formy testamentu jest w praktyce bardzo ograniczone, już choćby ze względu na liczne bieżące obowiązki dowódców i zastępców dowódców statków. Ponadto, podczas podróży statkiem morskim lub powietrznym zazwyczaj możliwe jest również sporządzenie zwykłego testamentu holograficznego, co nie wymaga angażowania innych osób przez testatora, jakkolwiek brak możliwości sporządzenia testamentu zwykłego nie stanowi przesłanki, od której zależałaby dopuszczalność sporządzenia testamentu podróżnego.
Przede wszystkim możliwość sporządzenia testamentu podróżnego istnieje wyłącznie w trakcie podróży na pokładzie statku morskiego lub statku powietrznego, a więc od momentu wejścia na statek morski lub powietrzny do momentu jego opuszczenia. Ponadto przepisy kodeksu cywilnego wymagają, aby był to polski statek morski lub polski statek powietrzny, przy czym przynależność statków regulują w szczegółach odpowiednio kodeks morski oraz prawo lotnicze.
Testament podróżny sporządza się poprzez oświadczenie przez spadkodawcę jego ostatniej woli wobec dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności co najmniej dwóch świadków. Następnie rozrządzenia testamentowe spadkodawcy spisywane są przez dowódcę statku lub jego zastępcę (nie mogą zostać spisane przez inną osobę) z podaniem daty ich spisania. Spisane oświadczenie woli testatora jest następnie odczytywane spadkodawcy przez dowódcę statku lub jego zastępcę, w obecności co najmniej dwóch świadków, po czym zostaje ono podpisane przez spadkodawcę, świadków i dowódcę statku lub jego zastępcę. Natomiast w sytuacji, gdy spadkodawca nie może podpisać oświadczenia, dowódca statku lub jego zastępca podaje w treści oświadczenia przyczynę braku podpisu.
Wymagania prawne wobec świadków sporządzania testamentu, wymienione w ramach opisywania testamentu ustnego, obowiązują również świadków sporządzania testamentu podróżnego.
Natomiast w sytuacji, gdy sporządzenie testamentu podróżnego nie jest możliwe, choćby ze względu na odmowę uczestniczenia w jego sporządzeniu przez dowódcę statku i jego zastępcę, spadkodawca ma możliwość sporządzenia testamentu ustnego, według zasad opisanych wcześniej, przewidzianych dla tej formy testamentu szczególnego, z wyłączeniem jednak konieczności ziszczenia się przesłanki istnienia obawy rychłej śmierci spadkodawcy albo braku możliwości sporządzenia testamentu zwykłego.
3. Testament wojskowy
Testament wojskowy przewidziany jest na szczególne okoliczności związane z działaniami wojennymi. Kodeks cywilny jedynie wspomina o testamencie wojskowym jako formie testamentu szczególnego, a jego dokładne uregulowanie powierza rozporządzeniu ministra obrony narodowej wydanemu w porozumieniu z ministrem sprawiedliwości. Obowiązujące rozporządzenie dopuszcza możliwość sporządzenia testamentu wojskowego wyłącznie w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Wszystkie trzy sytuacje regulowane są odrębnymi przepisami.
Wśród osób uprawnionych do sporządzenia testamentu wojskowego rozporządzenie wymienia:
- żołnierzy Sił Zbrojnych pełniących czynną służbę wojskową
- pracowników cywilnych zatrudnionych w Siłach Zbrojnych,
- konkretne osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym (w tym personel stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, duszpasterzy w Siłach Zbrojnych, członków służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych) oraz
- inne osoby cywilne, znajdujące się na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej Marynarki Wojennej lub na statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych.
Trzy formy do wyboru…
Testament wojskowy może zostać sporządzony w jednej z trzech form przewidzianych w rozporządzeniu:
- ustne oświadczenie przez spadkodawcę ostatniej woli wobec sędziego wojskowego, który spisuje ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, odczytuje protokół spadkodawcy i sporządza o tym wzmiankę, a protokół podpisują następnie spadkodawca i sędzia, przy czym jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, sędzia podaje w protokole przyczynę braku podpisu spadkodawcy,
- ustne oświadczenie przez spadkodawcę ostatniej woli wobec dwóch świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania, a tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie,
- w przypadku braku możliwości podpisania się przez spadkodawcę, ustne oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy wobec trzech świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania oraz przyczynę braku podpisu spadkodawcy, a tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i sporządzeniu o tym wzmianki, podpisują wszyscy trzej świadkowie.
…i jeszcze jedna, dodatkowa
Natomiast (iv) w przypadku obawy rychłej śmierci spadkodawcy wskutek odniesionych ran lub choroby albo szczególnych okoliczności uniemożliwiających lub bardzo utrudniających zachowanie jednej z form powyższych, testament wojskowy można sporządzić poprzez ustne oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy wobec dwóch świadków, niekoniecznie obecnych jednocześnie. Stwierdzenie takiego testamentu następuje według takich samych zasad jak omówione wcześniej stwierdzenie testamentu ustnego.
Wymagania prawne wobec świadków sporządzania testamentu, wymienione w ramach opisywania testamentu ustnego, obowiązują również świadków sporządzania testamentu wojskowego.
W sytuacjach uprawniających do sporządzenia testamentu wojskowego testament sporządzić można również w jednej z form zwykłych lub pozostałych form szczególnych, oczywiście jeżeli, mimo działań wojennych, zachodzą ku temu odpowiednie okoliczności oraz spełniając przewidziane w przepisach wymogi formalne dla danej formy testamentu.
Nie każdy może być świadkiem
Sporządzenie testamentu ustnego następuje poprzez złożenie przez testatora ustnych oświadczeń woli w zakresie jego rozrządzeń testamentowych w obecności co najmniej trzech świadków. Świadkowie testamentu ustnego powinni być świadomi swojej roli i rozumieć znaczenie dokonywanej czynności. Ponadto nie mogą zachodzić wobec nich przesłanki uniemożliwiające bycie świadkiem przy sporządzaniu testamentu, czyli:
- brak pełnej zdolności do czynności prawnych,
- bycie osobą niewidomą, głuchą lub niemą,
- bycie osobą nieumiejącą czytać i pisać,
- niewładanie językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,
- bycie osobą skazaną prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Dodatkowo, świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być osoba, dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek korzyść, ani małżonek, krewni lub powinowaci tej osoby pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z tą osobą w stosunku przysposobienia.
Wojna, mobilizacja, niewola
O stanie wojny zgodnie z Konstytucją RP co do zasady decyduje Sejm RP albo prezydent RP, gdy Sejm nie może się zebrać (przy czym przez wojnę, na potrzeby testamentu wojskowego, w doktrynie prawa spadkowego rozumie się również sytuację działań zbrojnych bez formalnego jej wypowiedzenia).
Mobilizację wojska zgodnie z Konstytucją RP zarządza prezydent RP na wniosek prezesa Rady Ministrów. Stan niewoli to sytuacja, w której osoba została schwytana i jest przetrzymywana przez siły zbrojne lub innych uczestników działań zbrojnych po stronie wroga.
