W życiu prawie każdego człowieka przychodzi moment zadumy nad tym, jakie dziedzictwo pozostawi po sobie otaczającym go bliskim, nie tylko w aspekcie metaforycznym, ale również czysto materialnym. Czas takiej zadumy nie musi wcale być skorelowany z wiekiem ani ze stanem zdrowia danej osoby, gdyż może stanowić po prostu przejaw przezorności i chęci uporządkowania zawczasu spraw, na które siłą rzeczy nie będzie się miało wpływu później.
Benjamin Franklin mawiał, że „Na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki”, i jakkolwiek żaden z tych tematów nie jest przyjemny, to znajomość przepisów prawa związanych z każdą z wymienionych kwestii stanowi wiedzę nieocenioną dla osoby chcącej świadomie dysponować zgromadzonym majątkiem. Tematyka niniejszego poradnika koncentruje się zaś na kwestiach związanych z pierwszym i mimo wszystko bardziej pewnym ze wspomnianych zagadnień, tj. na regulacjach prawnych rządzących dziedziczeniem, opisanych z perspektywy potrzeb osoby chcącej świadomie rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci lub pozostawić jego podział obowiązującym przepisom ustawy.
Spadek
Chcąc rozmawiać o dziedziczeniu i związanych z nim zagadnieniach prawnych, należy rozpocząć od wyjaśnienia podstawowego pojęcia, którego istnienie stanowi przyczynę szerokiego i dokładnego uregulowania przez ustawodawcę zasad rządzących przejściem praw i obowiązków spadkodawcy na spadkobiercę na skutek śmierci pierwszego z wymienionych. Wspomnianym pojęciem jest spadek, który pozostawia po sobie, w większym lub mniejszym zakresie, co do zasady każdy człowiek, a którego istnienie determinuje konieczność określenia jego dalszych losów od momentu śmierci spadkodawcy.
Mimo że przepisy prawa posługują się wielokrotnie pojęciem spadku, nie został on formalnie zdefiniowany przez ustawodawcę. Bogate orzecznictwo sądów oraz poglądy doktryny prawa pozwalają jednak na zrekonstruowanie definicji spadku. Spadek stanowi więc wyodrębnioną masę majątkową, powstającą z chwilą śmierci spadkodawcy, do której należą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego.
Aktywa i pasywa
W skład spadku mogą zatem wchodzić:
1. aktywa, a więc prawa majątkowe, które przysługiwały spadkodawcy w dacie jego śmierci,
2. pasywa, w tym długi, które w owej dacie obciążały spadkodawcę, oraz pewne zobowiązania powstałe dopiero wraz ze śmiercią spadkodawcy, np. koszty pogrzebu lub koszty postępowania spadkowego.
Do spadku, oprócz praw i obowiązków majątkowych, zalicza się także sytuacje prawne, których przykładem może być posiadanie danej rzeczy przez spadkodawcę w chwili śmierci (niezależnie, czy przysługiwało mu prawo do tej rzeczy), mogące mieć znaczenie dla spadkobierców m.in. z punktu widzenia instytucji zasiedzenia.
Wyłączenia
Dodatkowo, prawa i obowiązki należące do spadku muszą mieć rozumiany szeroko charakter cywilnoprawny, a więc mieć swoje źródło w szczególności w przepisach prawa cywilnego, prawa pracy, prawa handlowego. Do spadku nie wejdą więc prawa i obowiązki mające swoje źródło w przepisach publicznoprawnych, w szczególności w prawie podatkowym, prawie ubezpieczeń społecznych lub prawie karnym. Nie oznacza to jednak, że spadkobierców nie dotyczą niektóre prawa lub obowiązki publicznoprawne spadkodawcy, jako że szczególne przepisy wskazują na przejęcie przez spadkobierców (poza spadkiem) niektórych uprawnień i zobowiązań publicznoprawnych spadkodawcy, jak np. praw i obowiązków spadkodawcy przewidzianych w przepisach prawa podatkowego oraz prawa ubezpieczeń społecznych.
Czytaj więcej
Jeśli nie ma testamentu, to o tym, kto otrzyma spadek i w jakiej wysokości, decydują przepisy kodeksu cywilnego.
Co do zasady do spadku nie zalicza się natomiast niemajątkowych praw i obowiązków spadkodawcy ani praw, które były ściśle związane z jego osobą.
Przykład
Do wyłączonych ze spadku praw i obowiązków niemajątkowych spadkodawcy oraz praw, które były ściśle związane z jego osobą, należą m.in. służebności osobiste, prawa i obowiązki z umowy o dzieło, której wykonanie zależało od osobistych przymiotów spadkodawcy, czy prawa i obowiązki z umowy zlecenia, chyba że strony umowy umówiły się inaczej.
Do spadku nie należą te prawa, które na podstawie przepisów szczególnych przechodzą wraz ze śmiercią spadkodawcy na konkretne osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Przykład
Zdarza się, że pewne prawa przechodzą wraz ze śmiercią spadkodawcy na osoby, które niekoniecznie są spadkobiercami. Chodzi np. o:
wstąpienie w stosunek najmu, w szczególności przez małżonka i dzieci spadkodawcy po jego śmierci,
dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, polegającą na pisemnym poleceniu bankowi przez spadkodawcę, aby po śmierci spadkodawcy wypłacił określoną kwotę z jego rachunku bankowego na rzecz wskazanych osób, spośród członków najbliższej rodziny.
Zawsze są jakieś wyjątki
Od omówionego zakresu praw i obowiązków wyłączonych ze spadku przewidziane są jednak pewne wyjątki, konkretnie sprecyzowane w przepisach prawa.
Przykład
Roszczenie o zadośćuczynienie za krzywdę odniesioną za życia spadkodawcy w wyniku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju jego zdrowia przez osobę trzecią jest przykładem prawa ściśle związanego z osobą spadkodawcy i jako takie nie powinno należeć do spadku. Na podstawie przepisu szczególnego przysługuje ono jednak spadkobiercom, jeżeli zostało uznane na piśmie przez osobę zobowiązaną do jego zapłacenia albo gdy powództwo o jego zapłatę zostało wytoczone jeszcze za życia poszkodowanego spadkodawcy.
W chwili, nie w dacie
Spadek powstaje (lub otwiera się – jak określa to ustawodawca) z chwilą śmierci spadkodawcy, jako że za życia spadkodawcy jego prawa i obowiązki majątkowe oraz sytuacje prawne stanowią majątek żyjącej osoby i nie mogą być określane mianem spadku. Przez śmierć spadkodawcy ustawodawca rozumie zaś, na potrzeby ustalenia chwili otwarcia spadku, zarówno stwierdzone w akcie zgonu ustanie życia człowieka, jak i sądowe uznanie za zmarłego (po spełnieniu przesłanek określonych w przepisach) lub sądowe stwierdzenie zgonu (również po spełnieniu przesłanek ustawowych).
Uwaga!
Spadek zostaje otwarty nie w dacie śmierci spadkodawcy, ale w chwili jego śmierci. Konieczne jest zatem możliwie najdokładniejsze określenie godziny i minuty śmierci człowieka, co w niektórych przypadkach może następnie wpłynąć na krąg spadkobierców oraz na kolejność dziedziczenia, szczególnie gdy śmierć kilku osób nastąpiła kolejno na skutek tego samego zdarzenia, w tej samej dacie.
Z chwilą otwarcia spadku, a więc z chwilą śmierci spadkodawcy, spadkobierca nabywa spadek po nim, co stanowi przejaw płynnego i natychmiastowego przejścia praw i obowiązków spadkodawcy oraz pewnych sytuacji prawnych na spadkobiercę w ramach sukcesji uniwer- salnej. Z formalnego punktu widzenia ostateczne nabycie spadku przez danego spadkobiercę lub spadkobierców odbywa się jednak dopiero po przeprowadzeniu odpowiednich czynności w postępowaniu sądowym o stwierdzenie nabycia spadku albo w ramach notarialnego poświadczenia dziedziczenia.
Co może należeć do spadku
Wśród wielu praw i obowiązków oraz sytuacji prawnych mogących należeć do spadku można wymienić: prawo własności lub udział we współwłasności, prawo użytkowania wieczystego wraz ze związanym z nim prawem własności budynków, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawo służebności gruntowej, zastaw lub hipoteka (wraz z wierzytelnością, którą zabezpieczają), autorskie prawa majątkowe, prawa własności przemysłowej (w tym patenty), prawa i obowiązki z weksla, prawa i obowiązki z umowy przedwstępnej, prawa i obowiązki wynikające z dania albo przyjęcia zadatku, prawa i obowiązki wynikające z kary umownej, roszczenie o naprawienie szkody majątkowej i niemajątkowej wyrządzonej spadkodawcy czynem niedozwolonym, prawo żądania naprawienia szkody wyrządzonej naruszeniem dóbr osobistych, obowiązek naprawienia szkody obciążający spadkodawcę oraz sytuacja prawna związana z biegiem terminu zasiedzenia i sytuacja prawna związana z biegiem terminów przedawnienia.
