Śmierć bliskiej osoby, mimo że stanowi zjawisko nieuniknione, wywołuje w sposób naturalny ogromny smutek pozostałych członków rodziny i osób najbliższych. Mając na uwadze, że przepisy prawa, zmierzające do zachowania w społeczeństwie pewnych zasad i porządku, od tysięcy lat regulują wiele obszarów życia człowieka, nie jest zaskoczeniem, że również śmierć osoby i wywoływane nią skutki prawne zostały w sposób szczegółowy opisane w przepisach prawa. Śmierć człowieka powoduje przede wszystkim konieczność uregulowania spraw po nim, w szczególności zaś prawnego rozdysponowania majątku zgromadzonego za jego życia. Konkretne przepisy stanowiące o tym, kto i w jakim zakresie nabywa prawa do majątku po zmarłym, pozwalają uniknąć lub przynajmniej załagodzić i poddać pod rozwagę sądu, konflikty mogące zaistnieć wśród potencjalnych spadkobierców.
Niniejszy poradnik ma na celu przeprowadzenie spadkobiercy przez kolejne etapy postępowań związanych z dziedziczeniem po spadkodawcy. Zrozumienie poszczególnych zagadnień związanych z dziedziczeniem, a także procedur, niekiedy koniecznych, a czasami możliwych do alternatywnego stosowania, daje możliwość sprawnego doprowadzenia do formalnego zakończenia postępowań spadkowych. Trzeba jednak podkreślić, że omawiane postępowania często należą w praktyce do kategorii wywołujących wiele emocji, w ramach których poszczególni uczestnicy nastawieni są na rywalizację o prawa do majątku po zmarłym. W takiej sytuacji niezbędna okazuje się wiedza prawnicza, umożliwiająca skuteczną ochronę słusznych praw prawowitego spadkodawcy.
Aktywa i pasywa
Wraz ze śmiercią osoby następuje otwarcie spadku, a zatem wyodrębnionej masy majątkowej, powstającej z chwilą śmierci spadkodawcy, do której należą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Istotne z punktu widzenia spadkobiercy jest, że w skład spadku mogą wchodzić:
- zarówno aktywa, a więc prawa majątkowe, które przysługiwały spadkodawcy w dacie jego śmierci, jak i
- pasywa, w tym długi, które w owej dacie obciążały spadkodawcę oraz pewne zobowiązania, powstałe dopiero wraz ze śmiercią spadkodawcy, np. koszty pogrzebu lub koszty postępowania spadkowego.
Do spadku, oprócz praw i obowiązków majątkowych, zalicza się także sytuacje prawne, których przykładem może być posiadanie danej rzeczy przez spadkodawcę w chwili śmierci, mogące mieć znaczenie dla spadkobierców m.in. z punktu widzenia instytucji zasiedzenia.
Czytaj więcej
Najpierw trzeba sprawdzić, czy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu.
Prawa i obowiązki należące do spadku mają szeroko rozumiany charakter cywilnoprawny, a więc wynikają w szczególności z przepisów prawa cywilnego, prawa pracy lub prawa handlowego. Jakkolwiek do spadku formalnie nie należą prawa i obowiązki o charakterze publicznoprawnym, to niektóre takie prawa lub obowiązki spadkodawcy będą dotyczyć również spadkobierców na podstawie szczególnych przepisów, przewidujących przejęcie przez spadkobierców niektórych uprawnień i zobowiązań publicznoprawnych spadkodawcy, jak np. praw i obowiązków spadkodawcy przewidzianych w przepisach podatkowych oraz przepisach prawa ubezpieczeń społecznych.
Prawa i obowiązki niemajątkowe
Co do zasady do spadku nie zalicza się natomiast niemajątkowych praw i obowiązków spadkodawcy ani praw, które były ściśle związane z jego osobą (np. służebności osobistej, praw i obowiązków z umowy o dzieło, której wykonanie zależało od osobistych przymiotów spadkodawcy ani praw i obowiązków z umowy zlecenia, chyba że strony umowy umówiły się inaczej), oraz praw, które na podstawie przepisów szczególnych przechodzą wraz ze śmiercią spadkodawcy na konkretne osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (np. wstąpienie w stosunek najmu w szczególności przez małżonka i dzieci spadkodawcy po jego śmierci albo dyspozycja wkładem na wypadek śmierci, polegająca na pisemnym poleceniu bankowi przez spadkodawcę dokonania wypłaty określonej kwoty z jego rachunku bankowego na rzecz wskazanych osób, spośród członków najbliższej rodziny, po śmierci spadkodawcy).
Są też pewne wyjątki
Pewne wyjątki są przewidziane w przepisach szczególnych, jak np. przejście na spadkobierców roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę odniesioną za życia spadkodawcy w wyniku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju jego zdrowia przez osobę trzecią. Faktycznie bowiem zadośćuczynienie takie jest prawem ściśle związanym z osobą spadkodawcy i jako takie nie powinno należeć do spadku, ale na podstawie przepisu szczególnego przysługuje ono spadkobiercom, jeżeli zostało uznane na piśmie przez osobę zobowiązaną do jego zapłacenia albo gdy powództwo o jego zapłatę zostało wytoczone jeszcze za życia poszkodowanego spadkodawcy.
Czytaj więcej
Należy sprawdzić, czy testament pozostawiony przez spadkodawcę jest ważny i nie został przez niego odwołany.
Do spadku należeć więc może wiele oczywistych praw i obowiązków oraz sytuacji prawnych, ale także wiele takich, które na pierwszy rzut oka nie stanowią składnika masy spadkowej, a ich przynależność do spadku wynika dopiero ze szczególnych przepisów prawa lub ziszczenia się konkretnych przesłanek.
Przykład
Do spadku wchodzą m.in.: prawo własności lub udział we współwłasności, prawo użytkowania wieczystego wraz ze związanym z nim prawem własności budynków, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawo służebności gruntowej, zastaw lub hipoteka (wraz z wierzytelnością, którą zabezpieczają), autorskie prawa majątkowe, prawa własności przemysłowej (w tym patenty), prawa i obowiązki z weksla, prawa i obowiązki z umowy przedwstępnej, prawa i obowiązki wynikające z dania albo przyjęcia zadatku, prawa i obowiązki wynikające z kary umownej, roszczenie o naprawienie szkody majątkowej i niemajątkowej wyrządzonej spadkodawcy czynem niedozwolonym, prawo żądania naprawienia szkody wyrządzonej naruszeniem dóbr osobistych, obowiązek naprawienia szkody obciążający spadkodawcę oraz sytuacja prawna związana z biegiem terminu zasiedzenia i sytuacja prawna związana z biegiem terminów przedawnienia.
Sama data to za mało
Spadek otwiera się (a więc powstaje) dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy, jako że za życia spadkodawcy jego prawa i obowiązki majątkowe oraz sytuacje prawne stanowią majątek osoby i nie mogą być określane pojęciem spadku. Śmierć spadkodawcy rozumiana jest zaś w ramach prawa spadkowego jako stwierdzone w akcie zgonu ustanie życia człowieka albo jako sądowe uznanie za zmarłego (po spełnieniu przesłanek określonych w przepisach) albo sądowe stwierdzenie zgonu (również po spełnieniu przesłanek ustawowych). Jako że nie jest to oczywiste na pierwszy rzut oka, warto zwrócić szczególną uwagę, że spadek zostaje otwarty w chwili śmierci spadkodawcy, a nie w dacie jego śmierci, co wskazuje na potrzebę możliwie najdokładniejszego określenia godziny i minuty śmierci człowieka (nie tylko daty dziennej jego śmierci). Chwila śmierci spadkodawcy może bowiem w niektórych sytuacjach wpłynąć na krąg spadkobierców oraz kolejność dziedziczenia, szczególnie gdy śmierć kilku osób nastąpiła kolejno na skutek tego samego zdarzenia, w tej samej dacie.
Konieczne jest podjęcie czynności
Chwila otwarcia spadku, a więc chwila śmierci spadkodawcy, powoduje płynne i natychmiastowe przejście praw i obowiązków spadkodawcy oraz pewnych sytuacji prawnych na spadkobiercę w ramach sukcesji uniwersalnej, a więc nabycie przez spadkobiercę spadku po spadkodawcy.
W celu ostatecznego i formalnego nabycia spadku i jego konkretnych składników przez danego spadkobiercę lub spadkobierców konieczne jest jednak przeprowadzenie odpowiednich czynności z zakresu prawa spadkowego, a także postępowania sądowego o stwierdzenie nabycia spadku albo notarialnego poświadczenia dziedziczenia, a następnie także przeprowadzenie działu spadku na podstawie umowy albo w postępowaniu sądowym. Dopiero bowiem przeprowadzenie i zakończenie odpowiednich formalności spadkowych pozwala na konkretne określenie grona spadkobierców oraz przysługujących im udziałów w spadku, a także na pełne i nieograniczone korzystanie przez nich z praw nabytych w ramach dziedziczenia oraz odpowiednie partycypowanie w odziedziczonych zobowiązaniach.
