Służba cywilna: kto może zostać urzędnikiem

Warunki, od których spełnienia zależy możliwość ubiegania się o zatrudnienie w korpusie służby cywilnej, czyli tzw. rygory selekcyjne wymienia art. 4 ustawy z 21 listopada 2018 r. o służbie cywilnej (dalej usc). Zgodnie z nim w służbie cywilnej może być zatrudniona osoba, która:

- jest obywatelem polskim, z zastrzeżeniem art. 5 usc – patrz ramka;

- korzysta z pełni praw publicznych;

- nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;

- posiada kwalifikacje wymagane na dane stanowisko pracy;

- cieszy się nieposzlakowaną opinią.

Powyższy katalog wymagań jest wyczerpujący i bezwzględnie wiążący. Oznacza to:

- po pierwsze, że żadne inne warunki nie mogą być stawiane kandydatom do pracy w służbie cywilnej,

- po drugie, że bez ich spełnienia nikt nie ma szans na zostanie członkiem korpusu tej służby.

Warto jednak podkreślić, na co zwracają uwagę m.in. autorzy Komentarza do ustawy o służbie cywilnej wydanego przez Oficynę 2010 (W.Drobny, M.Mazuryk, P.Zuzankiewicz), że w ujęciu systemowym, w prawie urzędniczym osoba starająca się o zatrudnienie musi sprostać nie tylko warunkom szczególnym, (które nie mają odpowiednika w prawie powszechnym albo są znane kodeksowi pracy, lecz ich treść odbiega od regulacji kodeksowych), ale przede wszystkim warunkom powszechnym. Takim warunkiem jest m.in. kodeksowy (wynikający z art. 22 kodeksu pracy) warunek w zakresie dopuszczalności nawiązania stosunku pracy wyłącznie z osobą, która posiada zdolność do czynności prawnych.

Obywatelstwo polskie, ale nie tylko

Jak wynika z art.4 usc, zatrudnienie w służbie cywilnej zastrzeżone jest, co do zasady, dla obywateli polskich. Ustawa o sc dopuszcza jednak do służby cywilnej, na zasadach określonych w art. 5 usc – patrz ramka, również cudzoziemców. Zgodnie z tym przepisem dyrektor generalny urzędu, upowszechniając informacje o wolnych stanowiskach pracy, wskazuje, za zgodą szefa służby cywilnej, stanowiska, o które, poza obywatelami polskimi, mogą ubiegać się obywatele Unii Europejskiej oraz obywatele innych państw, którym na podstawie umów międzynarodowych lub przepisów prawa wspólnotowego przysługuje prawo podjęcia zatrudnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Przy czym osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego może zostać zatrudniona na stanowisku pracy, na którym wykonywana praca nie polega na bezpośrednim lub pośrednim udziale w wykonywaniu władzy publicznej i funkcji mających na celu ochronę generalnych interesów państwa, jeżeli jej znajomość języka polskiego została potwierdzona dokumentem określonym w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie rodzajów dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej (DzU nr 64, poz. 539) – patrz ramka.

Korzystanie z praw publicznych

Kandydat na członka korpusu sc musi też korzystać z pełni praw publicznych. Jak podkreśla prof. J. Jagielski (Ustawa o służbie cywilnej Komentarz LexisNexis Warszawa 2010 r.) kategoria pełni praw publicznych nie jest przez prawo jednoznacznie sprecyzowana. Jednak dla pojmowania praw publicznych i pełni korzystania z nich, jako przesłanki zatrudnienia w służbie cywilnej miarodajną jest regulacja art. 40 § 1 kk normująca karę pozbawienia praw publicznych.

Posiłkując się tym przepisem można wskazać, że przez pojęcie „prawa publiczne" w szczególności należy rozumieć czynne i bierne prawo wyborcze do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego, prawo do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego.

Wymóg korzystania z praw publicznych oznacza, zatem, w odniesieniu do osoby mającej zostać zatrudnioną w służbie cywilnej, że jest ona pełnoletnia, posiada pełną zdolność do czynności prawnych i nie dotyczą jej żadne formalnoprawne ograniczenia w zakresie dysponowania takimi prawami. A więc, że:

- nie jest adresatem orzeczonej wobec niej kary pozbawienia praw publicznych na podstawie art. 40 kk;

- nie została skazana przez Trybunał Stanu za popełnienie deliktu konstytucyjnego;

- nie została skazana na karę pozbawienia wolności za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, wskutek czego nie może być wybrana do sejmu czy senatu;

- nie jest adresatem prawomocnego orzeczenia sądu stwierdzającego złożenie niezgodnego z prawem oświadczenia lustracyjnego (por. prof. J. Jagielski – Ustawa o Służbie cywilnej Komentarz).

Czysta kartoteka

Osoba zainteresowana posadą w służbie cywilnej nie może być też skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe. A zatem ktoś, kto dopuścił się wprawdzie takich przestępstw (i został za nie skazany), ale nieumyślnie może ubiegać się o zatrudnienie w administracji rządowej. Podobnie podstawą do odmowy przyjęcia do służby cywilnej nie może być popełnienie przez kandydata do tej służby wykroczenia.

Decyduje opis stanowiska

Starający się o przyjęcie do służby cywilnej musi posiadać kwalifikacje wymagane na stanowisku pracy, na które aplikuje. Innymi słowy, kwalifikacje kandydata muszą być zgodne opisem stanowiska pracy, o które się on ubiega. Chodzi tu przede wszystkim o wykształcenie danej osoby, posiadanie przez nią wymaganego przeszkolenia, czy wiedzy z określonej lub określonych dziedzin. A także o znajomość języków obcych, posiadanie wymaganych na danym stanowisku umiejętności (np. obsługa wskazanych programów komputerowych) określonych cech osobowości czy doświadczenia zawodowego.

Nieposzlakowana opinia

Ostatni z wymienionych w art. 4 usc rygorów selekcyjnych nakłada na kandydatów do służby cywilnej obowiązek posiadania nieposzlakowanej opinii. Przy czym pojęcie to nie zostało ustawowo zdefiniowane. Stanowi ono tzw. klauzulę generalną, a zatem zwrot odsyłający poza system prawny, do okoliczności mających znaczenie niezwykle ocenne, co oznacza, że jego stosowanie w praktyce może być trudne. Niemniej jednak – jak uznał SN, w uzasadnieniu wyroku z 5 czerwca 2012 r. (II PK 263/11, OSNAPiUS 2013 nr 11-12, poz. 129) – wszystkie rygory selekcyjne powinny być dla osób odpowiedzialnych za zorganizowanie naboru jednakowo ważne. Fakt, że nieposzlakowana opinia zależy do kategorii uwarunkowań subiektywnych i nieostrych, nawiązujących do ocen w płaszczyźnie moralnej, etycznej i przez to trudnych do interpretacji i praktycznego zastosowania (tak: Ustawa o służbie cywilnej Komentarz, LexisNexis Warszawa 2010 r.) nie zdejmuje, zatem z dyrektorów generalnych urzędów praz osób uczestniczących w procesie naboru od weryfikacji czy dany kandydat stawiane mu wymaganie spełnia.

SN uznał przy tym, że choć nieposzlakowana opinia dotyczy w większej mierze zachowań urzędnika sc w pracy, niemniej jednak niemałe znaczenie ma także zachowanie poza służbą. Przy czym nieposzlakowana opinia w życiu prywatnym to „możność przypisania osobie takich cech, jak m.in. uczciwość, rzetelność, odpowiedzialność za czyny i słowa, otwartość w stosunku do innych ludzi, skromność i umiarkowanie w życiu codziennym, umiejętności godnego zachowania się w różnych sytuacjach, spolegliwość, uczciwość w życiu prywatnym i rodzinnym".

Rygory obowiązują non stop

Warto dodać, że wymienione w art. 4 usc rygory selekcyjne dotyczą nie tylko osób ubiegających się o przyjęcie do służby cywilnej, ale także osób już w niej zatrudnionych, które aby tej pracy nie stracić muszą spełniać je przez cały czas. Jak uznał, bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z 15 marca 2011 r. (I PK 192/10, OSNAPiUS 2012 nr 9-10, poz. 116, str. 377) utrata przez członka korpusu służby cywilnej zatrudnionego na podstawie umowy o pracę przymiotów zamieszczonych w rygorach selekcyjnych wymaga rozwiązania stosunku pracy. ?

podstawa prawna: Art. 4 ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 1345 ze zm.)

Odstępstwo od wymogu posiadania obywatelstwa polskiego

Art. 5. Ustawy o służbie cywilnej

1. Dyrektor generalny urzędu, upowszechniając informacje o wolnych stanowiskach pracy, wskazuje, za zgodą Szefa Służby Cywilnej, stanowiska, o które, poza obywatelami polskimi, mogą ubiegać się obywatele Unii Europejskiej oraz obywatele innych państw, którym na podstawie umów międzynarodowych lub przepisów prawa wspólnotowego przysługuje prawo podjęcia zatrudnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego może zostać zatrudniona na stanowisku pracy, na którym wykonywana praca nie polega na bezpośrednim lub pośrednim udziale w wykonywaniu władzy publicznej i funkcji mających na celu ochronę generalnych interesów państwa, jeżeli posiada znajomość języka polskiego potwierdzoną dokumentem określonym w przepisach wydanych na podstawie ust. 3.

3. Prezes Rady Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego, kierując się charakterem pracy wykonywanej przez członków korpusu służby cywilnej i potrzebą zapewnienia odpowiedniego poziomu wykonywania przez nich zadań.

Potwierdzenie znajomości języka

Dokumentami potwierdzającymi znajomość języka polskiego przez osoby nieposiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej są:

- certyfikat znajomości języka polskiego poświadczający zdany egzamin z języka polskiego na poziomie średnim ogólnym lub zaawansowanym, wydany przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego, jako Obcego;

- dokument potwierdzający ukończenie studiów wyższych prowadzonych w języku polskim;