To gmina ma decydować, w jakiej formie będzie realizować zadania

Systemowy przegląd prawa samorządowego jest potrzebny. Świadczy o tym ekspercki Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce zwany „raportem Hausnera", a także Ocena sytuacji samorządów lokalnych opracowana przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Dowodem na to są także analizy sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego.

Więcej samodzielności

W ocenie prof. Jerzego Regulskiego z Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej kluczową sprawą jest przywrócenie należytego miejsca zapisanej w Konstytucji klauzuli generalnej, zgodnie z którą samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych. Zasada ta nie jest szanowana przez organy nadzorujące gminy czy powiaty, ani przez sądownictwo administracyjne i organy nadzoru.

– System stanowienia prawa, który dopuszcza, aby ustawami regulować sposób wykonywania zadań własnych przez jednostki samorządu terytorialnego, jest zaprzeczeniem samorządności. To trzeba zmienić przede wszystkim – dodaje prof. Regulski.

2479 - liczba gmin w Polce

Jednym z głównych problemów, z jakimi boryka się obecnie samorząd terytorialny, jest nadmiar regulacji prawnych określających co i w jaki sposób gmina czy powiat powinny robić.  – Bezrobociem nie musi zajmować się   urząd pracy, a pomocą społeczną inna wyodrębniona jednostka gminy - mówi Stanisław Trzyna, ekspert Forum Od-nowa.

Jego zdaniem te same zadania z powodzeniem może wykonywać organizacja społeczna czy prywatna firma. Trzeba tylko umożliwić gminom decydowanie, kto i jak ma to robić.

Przebudowa finansów

Samodzielności gminom nie da się jednak zapewnić przy obecnym sposobie finansowania samorządów.

– Jedynie 49 proc. dochodów gmin stanowią dochody własne, a z tego jedynie 1/4 pochodzi z podatków i opłat, na których ustalanie i pobieranie gminy mają jakikolwiek wpływ – mówi dr Maciej Bukowski z Warszawskiego Instytutu Studiów Ekonomicznych.

Według niego należy to zmienić. Finansowanie samorządów powinno opierać się na dochodach własnych, których filarem mógłby być komunalny podatek dochodowy od osób fizycznych.

Wstępne prace nad wprowadzeniem komunalnego podatku dochodowego od osób fizycznych trwają w Kancelarii Prezydenta RP.

– Rozpatrujemy możliwości wprowadzenia takiego rozwiązania – mówi dr Justyna Glusman, ekspert Prezydenckiego Programu Eksperckiego – Laboratorium Idei.

W ogólnym zarysie koncepcja lokalnego PIT zakłada, że podatki płacone w pierwszym przedziale skali (18 proc.) staną się w całości dochodem samorządów. Rząd zatrzyma dla siebie PIT płacony powyżej drugiego progu, który wynosi 32 proc. Tak samo mają być dzielone wpływy z PIT liniowego (stawka 19 proc.). Podatek od dochodów do 85,5 tys. zł trafi do samorządów, a od przekraczających tę kwotę – do budżetu państwa.

– Prace analityczne nad wprowadzeniem komunalnego PIT na pewno warto prowadzić, nawet jeżeli obecnie wprowadzenie tego rozwiązania wydaje się mało realne – dodaje prof. Paweł Swianiewicz, ekonomista z Uniwersytetu Warszawskiego.

PIT lokalny to również sposób na pokazanie mieszkańcom, ile z ich dochodów trafia do gmin oraz co gmina z tymi pieniędzmi robi.

– Obecnie zwykły obywatel nie ma najmniejszego pojęcia, ile z jego podatku dochodowego trafia do jego gminy i co najważniejsze, jak te pieniądze są przez władzę lokalną wydawane – zauważa Stanisław Trzyna.

Łączenie gmin

W Polsce jest 2479 gmin, w tym 1571 wiejskich, a 612 gmin to jednostki, w których liczba mieszkańców nie przekracza 5 tys. Te najmniejsze już teraz mają duże problemy z prawidłowym funkcjonowaniem. Ich sytuacja będzie się pogarszać, również dlatego, że jesteśmy społeczeństwem starzejącym się. To oznacza, że zmniejsza się liczba osób pracujących, a zwiększa odbiorców rozmaitych świadczeń.

– Potrzebujemy dużych silnych gmin liczących co najmniej 20 tys. mieszkańców – podkreśla Agata Dąmbska, ekspertka Forum Od-nowa.