Zabytkowe siedziby sądów w Polsce

W sądzie mało kto ma głowę do podziwiania architektury, ale często warto się rozejrzeć.

W sekretariacie jednego z wydziałów Sądu Okręgowego w Lublinie można zobaczyć neorokokowy kominek, a nad nim lustro w stiukowej ramie. A także trzy kute, przeszło stuletnie żyrandole i neorenesansowy piec, jedyny z 35, które dawniej ogrzewały gmach.

W starych murach

Można też dostrzec finezyjne sztukaterie w sali rozpraw nr XIII, wiekowe drzwi wejściowe, kute balustrady schodów czy drzwiczki rewizyjne kominów z wizerunkiem kominiarczyka... Gmach lubelskiego sądu to jeden z najcenniejszych zabytkowych budynków wymiaru sprawiedliwości. Wybudowany według projektu Mariana Jarzyńskiego w latach 1892–1897 za ogromną sumę 180 tys. rubli, był w najnowocześniejszym i najlepiej dostosowanym do potrzeb Temidy budynkiem w ówczesnej Kongresówce.

Jeszcze dziś, pomimo nawału interesantów, jego funkcjonalność jest godna uznania. Szczególny podziw budzi hall z przeszklonym stropem, zespolonym z sześciu osadzonych na metalowych kratownicach świetlików. Dzięki rozwiązaniu wzorowanemu na paryskich pasażach – w owych czasach jeszcze na ziemiach polskich prawie nieznanemu – lubelski gmach zyskał nazwę „sądu pod szklanym dachem".

W dawnej Rzeczypospolitej sądzono się namiętnie, ale nie szła za tym troska o potrzeby samego wymiaru sprawiedliwości. W przeciwieństwie do pałaców i kościołów nie budowano gmachów sądowych godnych powagi Temidy, takich jak np. paryski Pałac Sprawiedliwości. Budynki sądowe z prawdziwego zdarzenia zaczęły powstawać na ziemiach polskich dopiero w latach zaborów.

W czasach Królestwa Kongresowego w latach 1819–1821 zbudowano gmach Trybunału w Kaliszu, klasycystyczny, z czterema parami kolumn. W Pałacu Trybunalskim mieści się dziś kaliski Sąd Rejonowy. W niektórych pomieszczeniach zachowała się jeszcze empirowa stolarka.

Do najbardziej reprezentacyjnych gmachów sądowych, jakie zbudowano w Kongresówce, należy też secesyjny gmach sądu w Piotrkowie Trybunalskim z 1909 r. Dzisiejsza siedziba m.in. sądu rejonowego i prokuratury ma kształt podkowy, z fontanną pośrodku dziedzińca.

Gmachy wpisane do rejestru zabytków są obecnie siedzibami kilkudziesięciu sądów, od rejonowych po apelacyjne. Do tego dochodzą liczne areszty i więzienia oraz sporo budynków niefigurujących w rejestrze, ale będących pod opieką konserwatora.

Źródło kłopotów i dumy

Ta cenna dla polskiej kultury spuścizna przez część pracowników sądownictwa odpowiedzialnych za zapewnienie odpowiednich „warunków lokalowych" traktowana jest jako źródło kłopotów i kosztów. Nawet niewielki remont wymaga uciążliwych uzgodnień z konserwatorami, angażowania firm wyspecjalizowanych w renowacji zabytków, stosowania tradycyjnych i drogich materiałów.

Z drugiej strony niemało osób czerpie z zarządzania zabytkowymi sądami osobistą satysfakcję.

Jeszcze w latach 90. znaczna część tych budynków była bliska ruiny. Od 2003 r., gdy można było do renowacji wykorzystać środki z autonomicznego budżetu wymiaru sprawiedliwości, ich stan zaczął się stopniowo poprawiać. Dziś ministerstwo ocenia go jako „dość dobry". A niektóre gmachy są chlubą.

– Ratujemy piękną architekturę. Możemy czuć się więc mecenasami kultury i sztuki – podkreśla Ryszard Kurnik, dyrektor Sądu Apelacyjnego w Katowicach.

Oczywiście ów mecenat musi się mieścić w granicach rozsądku i możliwości finansowych.

Sądownictwo śląskie uznało np., że nie stać go na utrzymywanie reprezentacyjnego Nowego Pałacu Shöna w Sosnowcu z górującą nad okolicą neogotycką wieżą, przypominającą o powadze prawa. Nie bez żalu, bo w sali balowej, służącej na co dzień jako sala rozpraw, urządzano bale gromadzące śmietankę śląskich prawników.

Najwięcej zabytkowych budynków sądowych powstało w XIX w. i na początku XX w. na terenach należących do państwa pruskiego. Gmach dzisiejszego Sądu Okręgowego w Katowicach wzniesiono np. w 1889 r. na skarpie przy skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Andrzeja i Mikołowskiej. Zbudowany w stylu neorenesansowym z czerwonej cegły klinkierowej zwraca uwagę detalami z różowego piaskowca.

Siedziba Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z 44-metrową wieżą dominującą nad Starym Miastem to dzieło pruskiego rządowego radcy budowlanego de Bruyna. To dobry przykład eklektyzmu. Łączy elementy neorenesansowe, modernizmu i neogotyckie – z wykuszami i wysokimi szczytami. Wieża zwieńczona jest barokowym hełmem.

Pałac Sprawiedliwości w Gdańsku z początków XX w. wybudowano w stylu neorenesansu niderlandzkiego. Uwagę wchodzących przykuwa portal z kartuszem z koroną podtrzymywany przez herosów, a wewnątrz – wysoki na dwie kondygnacje, przykryty kopułą hol na planie elipsy.

Niedawno z pietyzmem wyremontowano gmach Sądu Okręgowego w Elblągu. Rozpoczął się też remont XIX-wiecznego budynku sądowego w Szczecinie. Przeszło 100 lat liczą sobie m.in sądy w Głogowie, Chodzieży, Ełku, Tarnowskich Górach, Mrągowie, Biskupcu.

Stan posiadania wymiaru sprawiedliwości zwiększył się pokaźnie w okresie międzywojennym, gdy wybudowano m.in. wysoko oceniane przez znawców architektury gmachy sądów okręgowych w Łodzi, Białymstoku i Gdyni. Siedziba sądu łódzkiego przy ul. Dąbrowskiego została uznana za jedno z najciekawszych dzieł architektonicznych lat 30. Niedawno odremontowano jego elewację. Odnowiona została także fasada sądu w Gdyni. Gmach naprzeciw Dworca Głównego utrzymany jest w stylu umiarkowanego – zwłaszcza jak na Gdynię, która była dla projektantów polem eksperymentów – modernizmu. Jego szacowna architektura miała budzić respekt dla wymiaru sprawiedliwości w portowym mieście pełnym niespokojnych żywiołów.

Art déco na wokandzie

Prawie 20 lat trwał remont siedziby Sądu Apelacyjnego w Białymstoku. Zbudowany w latach 1928–1932, ma mroczną historię. Podczas II wojny światowej rezydowało tu NKWD i gestapo, a po wojnie UB. Potem budynek przejęła administracja wojewódzka i doprowadziła do jego dewastacji. Dziś białostocki sąd jest jednym z najpiękniej odrestaurowanych budynków wymiaru sprawiedliwości.

To w niemałej mierze zasługa Heleny Kody, kierowniczki oddziału inwestycji Sądu Apelacyjnego, inżyniera budowlanego, prawniczki i autorki nagradzanych gobelinów.

– Najbardziej cieszą mnie nasze sale rozpraw, z kasetonami i płaskorzeźbami w stylu art déco – podkreśla Koda.