Współczesna opowieść o naszej historii

„Znaki wolności" przywołują wydarzenia z lat 1914-1989. Jak zatem wytłumaczyć obecność obrazów Jana Matejki?

Postanowiliśmy nie tylko opowiadać o dziejach, ale także odnaleźć w nich „znaki czasu", zmieniające się w konkretne postawy Polaków, powtarzalne w różnych momentach historycznych. Jeżeli w ten sposób konstruujemy opowieść o naszych dziejach, to wprowadzamy narratora traktującego historię w podobny sposób. Jest nim Jan Matejko, ale nie jako XIX-wieczny malarz akademicki, lecz jako „prorok", który potrafił spojrzeć w głąb dziejów i uchwycić ich istotę – „epokę skupioną w jedną chwilę", jak pisał Stanisław Witkiewicz. Jego obrazy można traktować jak traktaty historiozoficzne. Manipulując wydarzeniami historycznymi, stosował metodę montażu, na jednym obrazie umieszczał osoby i sceny ze sobą w danym momencie niewspółistniejące. Robił to, by pokazać esencję sytuacji, okresu, zjawiska.

Na przykład?

Taka sytuacja ma miejsce w przypadku każdego z obrazów Matejki umieszczonych na ekspozycji – „Batorego pod Pskowem", „Konstytucji 3 maja", „Rejtana" i „Kazania Skargi", choć nie widać „szwów" łączących postaci, które nie spotkały się w przedstawionych okolicznościach. Na wystawie zestawiliśmy te obrazy z wydarzeniami z XX wieku, by unaocznić istnienie kulturowego kodu określającego tożsamość narodową. Chodziło nam o pobudzenie refleksji nad pojęciem polskości – kategorią, która w naszych czasach nie jest oczywista. Rocznica stulecia odzyskania niepodległości jest właściwą okazją, by się nad tym zastanowić.

W jaki sposób zbudowana jest narracja wystawy?

Znaków czasu poszukujemy przede wszystkim na styku fotografii dokumentalnej i dzieł sztuki. Kiedy dochodzimy do roku 1968, brutalnego stłumienia Praskiej Wiosny przez wojska Układu Warszawskiego i desperackiego samospalenia, dokonanego na znak protestu przez Jana Palacha w Pradze i Ryszarda Siwca w Warszawie, to można dostrzec, że były to akty równie rozpaczliwe, jak dramatyczny gest Tadeusza Reytana sprzeciwiającego się na sejmie warszawskim 1773 r. ratyfikacji I rozbioru Polski. Zatem zdjęcia dokumentalne z 1968 r. w kontekście obrazu Matejki „Rejtan – upadek Polski" nie są nadużyciem. Konstruujemy metakomentarz, zestawiając dzieła sztuki i faktograficzne zapisy z XIX i XX wieku, by lepiej zrozumieć, czym jest tożsamość narodowa trudna do zdefiniowania, za to łatwa do zakwestionowania. W ostatniej sali znajdują się prace fotograficzne – „selfie" nagrodzone we wcześniej zorganizowanym konkursie „Moja Polska". To dopełnienie refleksji nad polskością z perspektywy dzisiejszego dnia.

Wystawa ma jednak chronologiczny przebieg. Stawialiście państwo na aspekt edukacyjny?

Tak, ale wystawa nie ma charakteru podręcznikowego. Nie dałoby się pokazać wszystkich istotnych wydarzeń historycznych z czasów, o których opowiada, mimo że jest usytuowana w 28 salach. Dotykamy historii punktowo, starając się wskazać momenty kulminacyjne.

Ale jest też sala nieco inna, poświęcona polskiemu pejzażowi. Są tam i obrazy, których autorzy nie odnoszą do tytułowego tematu: Leon Tarasewicz, Jacek Sienicki, Tomasz Tatarczyk....

To kwestia interpretacji. Pejzaż widziany w perspektywie historycznej jest czymś innym niż zwykły krajobraz. W sztuce polskiej prawie zawsze pada na niego cień historii. To upoważniło nas do posłużenia się dziełami współczesnymi, by zinterpretować przeszłość i pobudzić skojarzenia. W innym miejscu fotografię pokazującą stoczniowców klęczących w roku 1980 w czasie mszy w Stoczni Gdańskiej skojarzyliśmy ze szkicem Józefa Chełmońskiego „Modlitwa kosynierów przed bitwą pod Racławicami". Zestawienie to może być traktowane jako nadużycie, ale głębszy namysł niweluje te wątpliwości: pokazuje odnoszenie się Polaków do transcendencji w sytuacjach skrajnych i w gruncie rzeczy podobnych.

Jak najlepiej zwiedzać tę wystawę?

Są różne możliwości. Chcieliśmy, by miała strukturę luźnego eseju. Każdy rozdział otwiera zwięzły opis historyczny. Ponadto w salach rozsiane są świadectwa będące dotknięciem historii przez jej świadków. Można śledzić narrację wystawy, zapoznając się głównie z tymi notacjami. Są też wnoszące określony klimat ścieżki dźwiękowe skonstruowane z odgłosów bitew, natury, przebojów muzycznych i propagandowych przemówień.

Adaptacja sal Zamku na potrzeby prezentacji wymagała swoistej improwizacji. W niektórych salach trzeba było zdemontować stałą ekspozycję. W niektórych salach występuje zbieżność kuratorskich intencji i zamkowego otoczenia. Sala Senatu jest jakby stworzona do mówienia o tradycji polskiego parlamentaryzmu, o potędze i splendorze II Rzeczypospolitej, o pogrzebie marszałka Piłsudskiego. Tam też umieściliśmy obrazy Zofii Stryjeńskiej, egzemplifiku- jące koncepcję sztuki narodowej i odbierane za granicą jako kwintesencja polskości. Wchodząc zaś do niskiego pomieszczenia, w którym na stałe usytuowany jest Gabinet Numizmatyczny, dostrzegamy, że opowieść o Auschwitz znakomicie pasuje do tak klaustro- fobicznej przestrzeni.

Jak wiele jest na wystawie eksponatów?

Prawie 400 dzieł sztuki – obrazy, rzeźby, grafiki, rysunki i instalacje, a także około 800 fotografii i 10 filmów. Do tego są jeszcze teksty – notacje świadków historii, fragmenty prozy, wiersze.

Który z eksponatów jest najcenniejszy z punktu widzenia historycznego, a który z punktu widzenia historii sztuki?

Staraliśmy się nie wprowadzać pamiątek historycznych z wyjątkiem wypożyczonych z Muzeum Katyńskiego przedmiotów wydobytych z dołów katyńskich. Jeśli chodzi o wyjątkowe dzieła sztuki, to jest ich o wiele więcej. Pomijając obrazy Jana Matejki, to na przykład monumentalna kompozycja ścienna w sali „Urok prowincji" – tzw. tableau namalowane na mahoniowych płytach przez Jeremiego Kubickiego w Pawilonie Polskim na Wystawie Światowej w Paryżu w 1937 r. Po zdemontowaniu przewieziono panele do Polski i zamontowano w schronisku na Gubałówce. Nieznany jest także projekt Grobu Nieznanego Żołnierza autorstwa Stanisława Lewandowskiego prezentowany w sali „Pamięć". Rzeźba przedstawia personifikację Pallas Ateny trzymającej w objęciach poległego legionistę – na wzór kompozycyjny Piety. Są też niezwykle cenne rysunki w sali „Zagłada" wykonane przez więźniów Auschwitz – Mieczysława Kościelniaka i Włodzimierza Siwierskiego.