Jak rodziła się abstrakcja

Prawie 100 obrazów z ostatniego stulecia. Kilkadziesiąt wielkich nazwisk, w tym Kandinsky, Malewicz, Mondrian. Obok nich – tuzy drugiej połowy ubiegłego wieku: Rothko, de Kooning, Motherwell, Richter, Twombly.

Plus jeden impresjonista – Claude Monet. Skąd się wziął? Poszukując źródeł sztuki nieprzedstawiającej, historycy dotarli do Giverny i serii „Nenufarów”. Odkryli, że początek abstrakcji to efekt obsesji starego mistrza.

Był rok 1890, kiedy 50-letni Monet zauważył, że pejzaż nie musi być zawieszony na linii horyzontu. To, co najciekawsze, może być schowane w… wodzie. Eureka! „Zabrałem się do rzeczy niemożliwych do wykonania: do wody z wijącą się na dnie trawą. Widok cudowny, ale nim się to odtworzy, można oszaleć. A jednak co dzień przypuszczam atak”, pisał artysta. Tej szajbie poświęcił niemal 40 kolejnych lat (zmarł w 1926 roku).

W Kunstforum wyeksponowano jedną z dziesiątek wersji „Nenufarów”. Jednak nie od nich pokaz się zaczyna – dziś chronologiczny porządek w aranżacji wystawy uchodzi za brak kreatywności kuratora. Najpierw wchodzimy w lata 20. XX wieku. Na wprost wejścia, jak na ołtarzu – „Czerwony kwadrat na czarnym tle” Kazimierza Malewicza. Maleństwo wielkości zeszytu, w fatalnym stanie. Co z tego? Kancery są obecnie w cenie, zwłaszcza ocalałe cudem dzieła twórcy suprematyzmu, sekowanego przez Stalina i komunizm. W sąsiedztwie obraz Władysława Strzemińskiego, jedna z unistycznych kompozycji z początku lat 30. Tuż obok jak brat bliźniak – czarno-białe, geometryczne płótno Mondriana. Doprawdy, możemy być dumni. Nasz człowiek w światowej awangardzie. Filozof, teoretyk, trochę tyran i doktryner, ale co za talent!

Poza tym Malewicz też miał polskie korzenie, jednak tego zachodnia publiczność nie wie.

W światowej czołówce jest nasz człowiek – Strzemiński, twórca unizmu

Rosjanom także nie w smak, że do Kandinsky’ego przyznają się jeszcze Niemcy i Francuzi. Za każdym razem, gdy staję przed pracami tego mistrza, odnoszę wrażenie, że jego prawdziwym żywiołem była muzyka. Przyjaźnił się ze Schoenbergiem – lecz nie o inspiracje chodzi. Wassily myśli, widzi, postrzega życie jak tematy muzyczne. Zamiast zapisu nutowego stosuje własne szyfry. Jego krajobrazy to odbicie wrażeń.

Gdybym miała wskazać na prawowitego spadkobiercę Moneta – palec w stronę Kandinsky’ego, bez wahania. Rzecz nie w podobieństwach formalnych, lecz w zbliżonym instynkcie wynalazczym.

Tu sedno sprawy. Otóż abstrakcja okazała się najniebezpieczniejszym trendem od początków istnienia sztuki. Trzeba niesamowitego nosa i wrażliwości, żeby odróżnić geniusza od szaleńca; arcydzieło od pustej dekoracji.

Rozumiem nieufność Kurta Vonneguta natrząsającego się w „Śniadaniu mistrzów” z Barnetta Newmana, Franka Stelli i tzw. abstrakcji pomalarskiej, czyli nurtu minimalistycznego. Pisarz bredził o „pomarańczowym pasku przy krawędzi obrazu odzwierciedlającym świadomość karalucha”.

I oto stanęłam oko w oko ze „świadomością karalucha”, a w każdym razie przed obrazem w opisanym przez Vonneguta duchu. Kompozycja prawie trzymetrowej wysokości, z 1959 roku. Tytuł „Quo Numine Laeso”, autor – Morris Louis. Minimalistyczna praca. Pionowe pasma czerni, żółtawej bieli, oranżu. Ale jaka dynamika! Płynny żar. Przy tym zero efekciarstwa. Jednocześnie widać, że trzeba było wręcz akrobatycznej spraw-ności ręki, aby bez poprawek wykonać takie malowidło. Naprawdę magnetyzujące widza siłą wizji.