Jakub Sewerynik: Sztuka uszanowania wolności sumienia

Profesor Jerzy Zajadło wskazuje, że istnieje zasadnicza różnica między sumieniem a „sumieniem sędziego”: „W sumieniu sędziego chodzi bowiem w mniejszym stopniu o wierność własnym indywidualnym poglądom, daleko bardziej chodzi o wierność wartościom leżącym u podstaw demokratycznego państwa prawa”. W przeciwnym razie, zdaniem prof. Zajadły, istniałoby zagrożenie oddania władzy sądowniczej „zakamarkom sumienia”, które kryć mogą „zakamuflowane jednoznaczne poglądy polityczne i kontestację obowiązującego porządku polityczno-prawnego”.

Wyrażona obawa i rozróżnienie nie wydają się przekonujące. Sumienie nie może być bowiem rozumiane jako jedynie wyraz autonomicznej woli jednostki, oderwanej od stanu prawnego i wartości konstytucyjnych, które je „wychowały”: aby zostać sędzią, trzeba przecież spełnić wysokie kryteria. Nie może być również mylone z superego, które nakazuje wybór z pozycji: „musisz/powinieneś/nie wolno ci”. Raczej, niczym busola, wskazuje kierunek: co jest dobre, a co złe. Sumienie nie tworzy jednak prawa, jedynie pozwala podjąć decyzję w konkretnej sytuacji – owszem, niekiedy prawo przekraczając. Przykładem mogą być tu wyroki sądów karnych z lat 80., w których sądy nieraz przekraczały prawo, aby uniknąć skazywania na drakońskie kary przewidziane przez ustawę. Sprowadzenie „sumienia sędziego” do wierności wartościom leżącym u podstaw demokratycznego państwa prawa oznaczałoby de facto utożsamienie go z zasadami wykładni prawa, a tym samym wyróżnienie wolności sumienia stałoby się zbędne. Wreszcie należy zauważyć, że wspomniane wartości mogą wchodzić ze sobą w konflikt, który trzeba rozstrzygnąć, i tu właśnie pojawia się przestrzeń dla sumienia.

W dobie polaryzacji

„Sumienie sędziego” o tyle wydaje się odróżniać od „zwykłego” sumienia, że osąd dotyczy praw, wolności lub obowiązków innych osób. Sędzia nie decyduje zatem za siebie, ale za kogoś, a to zasadniczo zmienia perspektywę. Ciekawy przykład zastosowania „sumienia sędziego” znaleźć można w zdaniu odrębnym sędziego TK Leona Kieresa do wyroku dotyczącego dopuszczalności niektórych przypadków przerywania ciąży (K 1/20). Sędzia przedstawił swoje osobiste poglądy światopoglądowe wyrażające sprzeczność przerywania ciąży z wyznawanymi przez niego wartościami w części uzasadnienia nietypowo opatrzonej podtytułem „Credo”. Następnie jednak stwierdził, idąc, jak mniemam, za głosem „sumienia sędziego”: „Konstytucja zobowiązuje mnie do ochrony praw także osób niepodzielających moich poglądów”. Można więc wnioskować, że osąd jego sumienia, we własnej sprawie, byłby inny.

Do sumień sędziów apelowała pierwsza prezes SN prof. Małgorzata Gersdorf w słynnym liście do uczestników Zgromadzenia Ogólnego Sędziów TK w 2016 r., a więc w czasie gorącego sporu dotyczącego Trybunału: „Niech zatem sądy występują z pytaniami prawnymi, kiedy widzą złe prawo i niech nie stosują tego prawa, jeśli otrzymają wyrok sądu konstytucyjnego, stwierdzający jego niezgodność z konstytucją, choćby wyrok ten nie został promulgowany w Dzienniku Ustaw!” Pani Prezes zacytowała również nikogo innego, tylko doktora Kościoła z XIII w., św. Tomasza z Akwinu, według którego mogą być prawa, które w sumieniu nie obowiązują. List kończył się apelem: „Nie może bowiem być nic ważniejszego niż obecność po właściwej stronie: po stronie własnego, prawego sumienia”.

Problem polega jednak na tym, że owo „prawe sumienie” w dobie polaryzacji politycznej i światopoglądowej różnie jest rozumiane, ponieważ różne rzeczy uważamy za dobre. Gdy wyrażony w konkretnej sprawie sprzeciw sumienia przedstawia pogląd, który „nasza bańka” podziela, łatwo nam znaleźć dla niego uzasadnienie. Gdy natomiast odzwierciedla stanowisko niezgodne z naszymi wartościami, budzi oburzenie. Sztuką jest zatem uszanowanie wolności sumienia.

Autor jest radcą prawnym, mediatorem