Syn Adama

Władysław urodzony w roku 1838 zmarł w 1926. W 17. roku życia stracił oboje rodziców. W tomie pierwszym opowiada o domu rodzinnym, swym dzieciństwie i wczesnej młodości. Jak na nasze upodobania trochę za mało tam o ojcu, więcej o matce, jej charakterze. Trzeba jednak pamiętać, że nie zawsze ojca widywał. Między marcem 1848 a lipcem 1849 roku poeta przebywał we Włoszech, tworząc Legion Rzymski. Z drugiej strony jest Władysław autorem czterotomowego „Żywotu A.M".  W pisanych później „Pamiętnikach" jest raczej mowa o bywalcach domu, emigrantach polskich, włoskich, węgierskich, rumuńskich, także rosyjskich, gwałtownych dyskusjach politycznych nie zawsze dla chłopca zrozumiałych. Po latach, przypominając je sobie, odkrywa ich sens. Opowiadając rzeczy w zasadzie w kolejności zdarzeń, potrafi jednak z akapitu na akapit przeskakiwać kilkadziesiąt lat.

Życie codzienne nie ograniczało się jednak do polityki. „Wieczorami artyści polscy, którzy bawili chwilowo w Paryżu, występowali u nas, tworzyły się kwartety i muzyka była rozrywką". Bywali także w domu wybitni Francuzi, przede wszystkim koledzy ojca, usunięci wraz z nim w 1844 r. profesorowie College de France Jules Michelet i Edgar Quinet, którzy otaczali go po osieroceniu swą przyjaźnią, podobnie jak jego ojciec chrzestny Adam Jerzy Czartoryski, starszy od niego o 68 lat.

W 19. roku życia Władysław debiutuje jako tłumacz, ogłaszając francuski przekład „Opowieści kozackich" Michała Czajkowskiego. Mając lat 20, poznaje w Paryżu Józefa Ignacego Kraszewskiego: zachowały się 203 listy W.M. do Kraszewskiego, 71 do Józefa Korzeniowskiego, autora „Kollokacji", 57 do Teofila Lenartowicza; pełna lista jego znanych korespondentów liczy 71 nazwisk.

W 1859 roku Władysław w towarzystwie starszego przyjaciela, byłego sekretarza ojca Armanda Levy  przenosi się do Genewy, zaczynają tam wydawać pismo polityczne „L'Espérance". W roku 1860 odwiedza Poznańskie, gdzie jego nazwisko otwiera przed nim wszystkie domy. Gości w Bibliotece Kórnickiej Tytusa Działyńskiego. Uzyskuje aprobatę i wsparcie dla swego pisma.

Z początkiem 1861 postanawia zrealizować swe wieloletnie marzenia: „Zwiedzić miejsca, w których upłynęło dzieciństwo i lata chłopięce ojca, odnaleźć  ostatnich świadków jego młodości". Wie, że jest to niemal nieosiągalne, ponieważ nawet list polecający ówczesnego francuskiego ministra spraw zagranicznych nazwiskiem Aleksander Walewski nie pomagał potomkom emigrantów wyzutym z praw obywatelskich w uzyskaniu rosyjskiej wizy. Podróżowanie natomiast z fałszywymi papierami narażałoby osoby, które odwiedzi. Wziął więc francuski paszport do Aten i Konstantynopola.

I tak od strony 321. zaczyna się pierwszy prawdziwie fascynujący fragment „Wspomnień".  Podróż rozpoczęła się w początkach lutego 1861. „Pierwszy postój nastąpił w Messynie. Kapitan kazał nam wszystkim zostawić zegarki na okręcie, zapewniając, że jego wystarczy, a w tłumie będzie pełno złodziei. Rzeczywistość potwierdziła te słowa, zegarek kapitana został skradziony". Partenon obejrzał o zachodzie słońca. „Błąkając się przez noc po Atenach, pytałem smutnie, czy je znowu kiedykolwiek zobaczę?" Wiemy, że nie.

W Stambule, gdzie dopłynął 21 lutego, najpierw dowiedział się o statki odpływające do Odessy, a następnie odnalazł pięknie położoną rezydencję Sadyka Paszy-Michała Czajkowskiego i jego żony Ludwiki Śniadeckiej, z którą od dawna korespondował. Został zaproszony, by mieszkać u nich, jak długo zechce.

Ponieważ port w Odessie był wciąż oblodzony, bez wyrzutów sumienia przedłużał pobyt, zwiedzał miasto, także dom, w którym umarł ojciec, Hagia Sofia, meczet, eskortowany przez oficera Sadyka, źle sobie radząc w konnych przejażdżkach.

Wreszcie 23 lutego pożegnał gospodarzy, wykupił bilet do Odessy i wpadł do ambasady rosyjskiej. Zdyszany zwrócił się do urzędnika: „Niech pan będzie łaskaw pośpieszyć się, gdyż mogę się spóźnić. – Ma pan francuski paszport, więc wiza zajmie tylko chwilkę – odparł, nie zaglądając do paszportu, tylko szybko przyklejając marki –  ale obawiam się, że istotnie może się pan spóźnić na statek".  Wyszedł za nim do bramy, pokazując najkrótszą drogę do portu i życząc szczęśliwej podróży. W ostatnich sekundach W.M. znalazł się na pokładzie.

Towarzystwo podróżne składało się z kupca odeskiego, przemysłowca greckiego, pary ormiańskiej, nauczyciela Szwajcara i modystki francuskiej. Na morzu rozpętała się straszliwa burza. Wszyscy byli przerażeni, wiedząc, że niedawno jeden statek tu zatonął. „Podróż trwała w milczeniu. Większość załogi stanowili Polacy, unikający jednak rozmowy z nieznajomym w ojczystym języku".

„Nagle statek zatrząsł się i stanął". Ugrzązł w lodzie. Pozostawało: czekać odwilży  bądź iść pieszo do Odessy. Wybrali to drugie. Siódemka w futrach i z bagażami, opuszczona przez kapitana i załogę. Szli tak na chybił trafił po niepewnym lodzie. Dostrzegli w pewnej chwili grupę idącą naprzeciw. Radość, że nadchodzi pomoc, nie trwała długo. Otoczyli ich uzbrojeni żołnierze. Do Odessy weszli jak zbrodniarze pod strażą bagnetów. Na lądzie zostali zamknięci, a oficerowie policji badali paszporty i bagaże.  Wreszcie ich uwolniono. W hotelu dowiedział się, że przed ruszeniem w dalszą drogę musi uzyskać od gubernatora pozwolenie podróży – podorożną. Mając niezbędny papier, ruszył szybkimi saniami wysłanymi słomą dla ochrony przed mrozem. Jego nazwisko zapewniało mu serdeczne przyjęcie i bankiety na jego cześć w kolejnych miastach: Kijowie, Żytomierzu, Mińsku, Nowogródku, Tuchanowiczach i mijanych po drodze dworach. A zarazem nieustanną uwagę władz policyjnych. Zdążył też przed pierwszym aresztowaniem i rewizją zastosować się do rady, by spalić wszelkie papiery, nie robić notatek, adresów uczyć się na pamięć. Dopiero w Wilnie nie doszło do bankietu, ponieważ odmówił złożenia wizyty dawnemu przyjacielowi ojca,  Odyńcowi, uznając jego postawę za zbyt miękką wobec caratu, a stary poeta z urzędu prezydował na podobnych uroczystościach. Poznał też zróżnicowaną siłę perswazyjną waluty rosyjskiej, w kraju, gdzie brano według rangi: 10 kopiejek dla woźnicy, 25 rubli dla oficera żandarmów. [Dziesiątki zajmujących szczegółów takich jak przeprawa na zachodni brzeg Berezyny. Nie było mostu, rzeka była zamarznięta. Miejscowy Żyd zaproponował, że za trzy ruble załatwi sprawę. Wkrótce pojawiło się ich trzech. Jeden trzymał długą żerdź, dwaj ciągnęli za sznury wielką drewnianą skrzynię wysłaną słomą, tak wielką, że Władysław włożony do niej zniknął w całości, mogąc jedynie wystawić oczy, i ustawili ją na lodzie. Dookoła chlupało. Pierwszy próbował lód żerdzią, stale zmieniając kierunek, dwaj pchali za nim skrzynię. Czasem miał poczucie, że się cofają. Po zakończeniu przeprawy wynagrodził ich sowicie].