Sanitariuszka Danuta

W gorące lato 1939 roku przechodnie mieli już okazję ją widzieć. Syrena stała twarzą zwrócona na północ na lewym brzegu Wisły u wylotu ulicy Tamka i czekała na oficjalne odsłonięcie. Na nadwiślańskim wybrzeżu dużo się wtedy działo. Budowano Wisłostradę, bulwary i porządkowano skarpę. Komisaryczny prezydent Warszawy Stefan Starzyński był z Powiśla i bardzo pragnął, żeby miasto było zwrócone „frontem do Wisły", jednak wojna zbliżała się wielkimi krokami i urzędnicy państwowi mieli inne sprawy na głowie.

Mimo to uroczystość odsłonięcia pomnika warszawskiej Syreny odbyła się 15 sierpnia. Miała być feta, orkiestra i przemówienia, ale tego dnia, przy pomniku znalazło się niewiele osób. Obok osłoniętej biało-czerwoną flagą bryły stały dwie przejęte  sytuacją panie: rzeźbiarka Ludwika Nitschowa i postawna, wysoka dziewczyna Krystyna Krahelska, która jej pozowała. Hymnu ani żadnej pieśni państwowej nie odegrano. Prezydent Stefan Starzyński spóźnił się, wyglądał na zmęczonego. Gdy flaga opadła, powiedział krótko: „Oto stolicy przybywa jeszcze jeden piękny pomnik". Zaraz potem odjechał.

Etnografka na cokole

Zanim dwa tygodnie później na Warszawę spadły pierwsze bomby, 25-letnia etnografka Krystyna Krahelska, córka byłego wojewody poleskiego, została warszawską Syreną. Trochę się tego wstydziła. Pozowanie z nagim biustem było dla skromnej dziewczyny trudnym przeżyciem. Zaprzyjaźniona z jej ciotką rzeźbiarka Ludwika Nitschowa zdawała sobie z tego sprawę. W liście do znajomej napisała wówczas: „wyrzeźbiona przeze mnie twarz Syreny warszawskiej jest twarzą Krystyny zmonumentalizowaną, aby nie było tak łatwo rozpoznać Krysię chodzącą ulicami, co by Ją może krępowało. Bo chodziła ulicami warszawskimi prosta, wysoka i jaśniejąca uśmiechem wewnętrznej, młodzieńczej radości i siły, gotowa na wszystko, co uczciwe, sprawiedliwe i piękne".

Trzy lata wcześniej, w 1936 roku, Stefan Starzyński zobaczył w pracowni rzeźbiarskiej odlew gipsowy głowy kobiety zatytułowany „Krystyna". Zwrócił na niego uwagę, bo jego zdaniem dziewczyna miała typowo polską urodę i widać było, że jest to postać z charakterem. Zarząd Warszawy dyskutował wtedy nad ustaleniem godła miasta i postawieniem pomnika Syreny. Starzyński poprosił o dziewczynę z odlewu. Była nią poetka, śpiewaczka i początkująca etnografka Krysia Krahelska.

Bardzo trudno powiedzieć: POLSKA,

żeby w słowie powiedzieć wszystko:

Barwę nieba i wody, woń lasu, wiatr

i żytnie zagony na piasku.

Patos ciszy i warkot motorów, defilady

– i słońce na kaskach.

Całą prostą ludzką codzienność

i odświętność. Dalekość i bliskość

(„Polska", wiersz Krystyny Krahelskiej z 1937 roku)

Pierwsze pokolenie, które dorastało w niepodległej Polsce, nie wstydziło się swoich uczuć do ojczyzny, bo tak zostało wychowane. Krysia od 13. roku życia pisała wiersze, a jako nastolatka zbierała po wsiach ludowe piosenki. Spisywała je wprost od ludzi spotkanych przy pracy w gospodarstwie i śpiewała je później we własnych aranżacjach. Miała słuch absolutny i znała kilka wschodnich języków. Poza tym lubiła przyrodę i źle się czuła w mieście.

Mazurki nad Szczarą

Pochodziła z zaścianka Mazurki, dziś po białoruskiej stronie. „Wieś Mazurki, gminy niedźwiedzkiej, powiatu baranowskiego, leży na skrzyżowaniu rzeki Szczary i szosy łączącej Warszawę z Moskwą" – napisała w swojej pracy magisterskiej. Tam jej ojciec, Jan Krahelski, inżynier melioracji, postawił w okresie międzywojennym dworek i zabudowania folwarczne. Poprzednie legły w zgliszczach podczas I wojny światowej. Krysia urodziła się 24 marca 1914 roku, rok później przyszedł na świat jej ukochany brat Bohdan.

Inżynier Krahelski opracował projekt osuszania Polesia, a ponieważ znał wymagany urzędowo język białoruski, pod koniec 1926 roku dostał nominację na wojewodę poleskiego i wraz z rodziną przeniósł się do Brześcia. Krysia chodziła tam do Gimnazjum Koedukacyjnego im. Romualda Traugutta. Nieśmiała, skromna dziewczynka o kobiecych kształtach niechętnie uczestniczyła w uroczystościach państwowych, bo wstydziła się tłumu. Ale musiała, bo ojciec był „na stanowisku". Swoje wiersze zapisywała w tajemnicy w małych, robionych własnoręcznie notesikach formatu 8x9 cm. W 1928 roku wstąpiła do drużyny harcerskiej i została drużynową „Wilczków". Zbierała razem z matką wyroby sztuki ludowej dla Muzeum Etnograficznego w Wilnie. Śpiewała pięknym sopranem i była zapraszana do Polskiego Radia w Wilnie, Baranowiczach i w Warszawie.

Ojca odwołano ze stanowiska w marcu 1933 roku, a jego miejsce zajął Wacław Kostek-Biernacki. Krystyna w tym czasie studiowała geografię na Uniwersytecie Warszawskim. Mieszkała u ciotki, Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej, na Krakowskim Przedmieściu i tam poznała Ludwikę Kraskowską-Nitschową, koleżankę ciotki ze studiów na Akademii Sztuk Pięknych. Rzeźbiarka była urzeczona głosem i muzykalnością Krystyny, którą goście tego domu niejednokrotnie prosili, by zaśpiewała którąś ze swoich dumek. We wspomnieniach o Krystynie Krahelskiej napisała, że „największymi Jej zdolnościami była muzyczność niezawodna, która dźwięczy nawet w jej wierszach. Jej głos słowiczy, śliczny – jako odpowiedź na życie, jak u ptaka, któremu drży niecierpliwie gardło".

Kiedy na Uniwersytecie w Pałacu Staszica powstała nowa katedra: Zakład Etnografii, Krystyna przeniosła się na swój wymarzony kierunek. Mieszkała już z rodzicami, bo Jan Krahelski został inspektorem ds. melioracji w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych. To najpiękniejszy czas jej życia: ma przyjaciół, jeździ do nich na wakacje. W czasie jednej z takich wypraw w okolicach Krzemieńca poznaje Zygmunta Jana Rumla: społecznika, poetę i harcerza. Obydwoje przy ognisku recytują swoje wiersze, wzbudzając wielkie zainteresowanie towarzystwa. Rumel zginie 10 lipca 1943 roku jako emisariusz Batalionów Chłopskich do dowódców UPA. Rozerwą go końmi, a następnego dnia na Wołyniu rozpocznie się rzeź.

Dyplom, gwiazdka i ucieczka

Ale w 1936 roku Kresy są jeszcze spokojne. Rodzice Krystyny wracają do rodzinnych Mazurek, a Krystyna mieszka w Warszawie w tzw. komunie fałackiej przy ulicy Fałata. Było to mieszkanie wynajęte dla dzieci z rodzin Krahelskich i Krassowskich, które żyły według harcerskich zasad: bez alkoholu i papierosów, na pierwszym miejscu nauka. Brat Krysi, Bohdan Krahelski, uczy się w Szkole Lotniczej w Dęblinie i często wpada do siostry. Dzięki niemu Krystyna poznaje swoją pierwszą i jedyną w życiu miłość, Stanisława Wujastyka. W czerwcu 1939 roku wszyscy oblewają dyplom Krystyny i „gwiazdkę", awans Stacha. Potem jest powrót do domu rodzinnego w Mazurkach na lipiec i oczekiwanie na wielkie święto w sierpniu, kiedy w końcu zostanie odsłonięta Syrena. Okazało się, że był to ostatni pomnik postawiony w Warszawie przed II wojną światową.

Pierwszy września zastaje Krahelskich w Mazurkach. Krysia odprowadza na stację kolejową brata, który stara się dostać do Lidy na lotnisko. Ona sama ma przeszkolenie sanitarne i czuje, że będzie pomocna w stolicy, więc 4 września jest już w Warszawie. Odgrzebuje zakopanych ludzi, kopie rowy przeciwczołgowe na Pradze. Cztery dni później ucieka na Wschód wraz z ludnością cywilną. Widzi bombardowania, śmierć i rozpacz. Po ośmiu dniach dociera do Mazurek, a następnego dnia polską granicę przekraczają Sowieci. Do Krahelskich mają tylko 50 kilometrów: czasu na ucieczkę jest niewiele.

Kilka dni później, już po zawarciu w Brześciu porozumienia ustalającego szczegółowy przebieg niemiecko-sowieckiej granicy, cała rodzina przedziera się z Białegostoku do Generalnej Guberni, do Warszawy. Tam dowiadują się o wywózkach na Syberię i o plotce, że zostali zamordowani w swoim majątku. Oddychają z ulgą, że nikt nie będzie ich szukać. Rodzice już nigdy nie wrócą na Kresy.

Krystyna nazywa rodziców z czułością Stare Ptaki, opiekuje się nimi w Warszawie. Szuka pracy, bo pieniędzy zarabianych przez matkę w szpitalu nie wystarcza na utrzymanie trzech osób. Schorowany ojciec prawie nie wychodzi z domu. Wynajmują mieszkanie w suterenie na Ursynowskiej. Pisze w pamiętniku: „Mokotów przygarnął – obcych – jak swoich... jakby się do Wilna rodzonego czy do Lwowa człowiek dostał... Inna rzecz, że ludzie na Mokotowie bywają i ze Lwowa, i z Wilna".

W grudniu 1939 roku autorka pamiętnika składa konspiracyjną przysięgę w ZWZ i przyjmuje pseudonim Danuta. Jako kurier przedziera się na Nowogródczyznę. Tymczasem rodzina Krassowskich, przyjaciół  ojca z okresu studiów, oferuje starszym państwu Krahelskim gościnę  w majątku Piesza Wola pod Włodawą. Ponieważ wszyscy przybysze muszą być zarejestrowani, Krystyna zostaje zatrudniona jako ogrodniczka. W pobliżu majątku przechowywana jest broń po przegranej bitwie pod Wytycznem – młoda poetka pisze o niej wiersze „Smutna rzeka" i „Kołysanka o zakopanej broni"; ten drugi trafia nawet do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu po upadku Powstania Warszawskiego.

Krystyna nie zostaje u Krassowskich długo, jedzie do Puław, do swoich trzech ciotek Czarnockich, i zostaje przyjęta do Instytutu w Rolniczym Zakładzie Badawczym jako niewykwalifikowana robotnica rolna. Ma niemieckie zaświadczenie, że jest zbieraczem ziół leczniczych, i może się swobodnie poruszać. Przydaje się jej to do podróży kurierskich. Mimo że mogła zostać wydana, odwiedza w czerwcu 1942 roku po raz ostatni ukochane Mazurki. Dwór po przejściu Sowietów jest ruiną i zaczyna zarastać roślinnością. Krystyna pisze o tym do brata i cieszy się, że nie widzą tego rodzice.

Dziewczyna krąży pomiędzy Puławami, Pieszą Wolą a Warszawą. Ciotki z Puław przygotowują paczki dla polskich jeńców w oflagach: Krystyna też ma swojego podopiecznego „synka", Tadeusza Woytowicza. W 1941 roku ucieka on z obozu i spotyka się z Krystyną, później ożeni się z jej kuzynką. W Puławach Krystyna pisze melodie i słowa do trzech piosenek wojennych, które przekazywane anonimowo krążyły pod różnymi tytułami: „Smutna rzeka", „Kujawiak" i „Tobruk". Piosenki wojenne Krystyny przekazywano z ust do ust, dopisywano im dalsze zwrotki. Powstają też wiersze modlitwy o ukochanego brata i o Stacha. Brat był w Anglii, podobnie jak Stach. Obaj trafili do RAF. By być bliżej Stacha, Krystyna opiekuje się jego matką w Lublinie. Jesienią 1942 roku dowiaduje się, że ukochany ożenił się w Anglii i że jest szczęśliwy. Nigdy nie otrząsnęła się z tego przeżycia.

Długa droga ?daleka przed nami

W grudniu 1942 roku, kiedy przyjechała do rodziców do Pieszej Woli na Boże Narodzenie, syn gospodarzy Witek Krassowski, członek harcerskiej organizacji bojowej AK „Baszta", poprosił ją o napisanie piosenki oddziału. Dowodzący „Basztą" Ludwik Berger, ps. Goliat, jest byłym harcmistrzem i aktorem Teatru Reduta Juliusza Osterwy.

Profesor Henryk Drewnowski wspomina po latach: „Byłem wtedy gościem w Pieszej Woli i pamiętam, jak Krystyna przy pianinie, uporczywie powtarzając akordy i frazy, komponowała słowa i melodię, i wyśpiewywała na głos tę piosenkę, która stać się miała jedną z najpopularniejszych piosenek żołnierskich nie tylko w czasie okupacji". Dwa miesiące później, w połowie lutego 1943 r., przy ulicy Czarnieckiego 39/41 na Żoliborzu, w domu Ludwika Bergera, Krystyna i jej przyjaciółka Janka Krassowska przygotowały koncert pieśni patriotycznych zakończony nauką nowej pieśni bojowej „Baszty". Wszyscy powtarzali słowa i melodię tak długo, aż nauczyli się na pamięć.

Hej, chłopcy, bagnet na broń!

Długa droga, daleka przed nami,

Mocne serca, a w ręku karabin.

Granaty w dłoniach i bagnet

na broni.

Ludwik Berger ginie z bronią w ręku 23 listopada 1943 roku w czasie akcji Niemców przy ulicy Śmiałej 5a na Żoliborzu. W tym czasie ojciec Krystyny, Jan Krahelski, również ociera się o śmierć. Wraz z przyjacielem Grzymisławem Krassowskim zostają skatowani przez grupę dezerterów różnych nacji, którzy chcieli wejść w posiadanie zakopanej w majątku broni. Starsi panowie, gajowy Torbicz i jego syn milczą mimo tortur.