Powiedzieć o piosenkarzu, że „śpiewa własnym głosem", to niezamierzenie niezgrabny związek frazeologiczny, ale w przypadku Marii Peszek to określenie w czasach jej pierwszej płyty i spektaklu („Miasto mania", 2005) nasuwało się samo. Przekorna wobec stereotypu tlenionej seksbomby z mikrofonem, czupurna, energetyczna, obdarzona niesamowitym słuchem językowym była zjawiskiem.

Jedna z jej ówczesnych wyliczanek („korelacja, cumulus, pilśniowy, Jokohama, Alabama, hamulec, pilates, kanalia, obibok, azaliż, bzik") wydaje się nawiązaniem (a może hołdem?) dla świetnego wiersza Piotra Bratkowskiego „Najpiękniejsze słowa języka polskiego" – i świadczy o wsłuchiwaniu się w tę polszczyznę: uważnym, zachłannym, tuwimowskim. Język kontroluje do dziś doskonale, nawet w drobiazgach: kiedy chce wzruszyć słuchacza, o swoim partnerze mówi per „mój ukochany", kiedy zagrać na nosie mieszczaństwu – „konkubent".

A te pozornie częstochowskie rymy, które rozłamują słowo jak skorupkę orzecha, żeby wydobyć jego urodę! Te kalambury! Ta oczywista dla uważnego słuchacza erudycja i wiedza, czasem zbyt natrętnie podkreślana („Znasz teorię czasów bocznych Bruno Schulza?", „Wracam do »Jądra ciemności« i »Władcy much«"), ale bezsporna – wiele z tym było radości.

Im więcej jednak było utworów, koncertów i wywiadów – a porozmawiać chcieli z nią wszyscy – tym więcej było też opowieści o sobie – jako artystce, jako kobiecie, jako kimś niezmiernie skomplikowanym. Pytanie: „ile Peszek w Peszek", nie miałoby sensu: 100 procent co najmniej, może 120? Jak ująłby to w swoim fachowym języku przychylny krytyk, „ważny okazał się motyw autokreacji i autoprezentacji". Z latami coraz ważniejszy.

Za mocno czuję

Oczywiście wywiadów udzielają wszyscy albo prawie wszyscy. Prawie wszyscy, w ślad za Dodą, mieli okres nadużywania określenia „totalny" („byłam na fali totalnej popularności płyty"), „zaje...isty" i rozmaitych wariantów słowa „wp...olić" (naliczyłem – w wywiadach – siedem). To nic, to mija. Ale kolejne utwory, wywiady i teksty były więc, jeszcze przed „Jezus Maria Peszek" (2011), uznanym przez wielu krytyków za szczyt odwagi w mówieniu o sobie – mocno, ujmijmy to w ten sposób, autotematyczne.

I mniejsza o jednozdaniowe deklaracje, niezamierzenie w swojej podniosłości humorystyczne („»maria Awaria« jest manifestem niepodległości mojego sumienia") – idzie raczej o tę gotowość do opowiedzenia o swoim życiu, poglądach i łóżku każdemu, kto chce i nie chce.

„Jestem inna" – mówi o sobie artystka Ale dlaczego inna? Niższa niż przeciętna? Krótko ostrzyżona? Odważna? Owszem, wszystkim swym cechom – wyglądowi, osobowości, dynamice – poświęca Maria Peszek wiele uwagi, ale rozstrzygające jest podkreślanie własnej nadwrażliwości. „Za dużo myślę/ Za bardzo chcę/ Za mocno czuję/ Za gęsto śnię".

A jaka jeszcze jest Maria Peszek? Spróbujmy zrekonstruować, co sądzi o sobie artystka. Jest odrębna, odważna w swojej odrębności („Bycie obok głównego nurtu to coś, czego nie lubimy w Polsce. Ja jestem tego najlepszym przykładem") i dumna z niej („tę swoją inność nosisz/ jak Jedi świetlny miecz"). Tak ogromnie osamotniona w tym doświadczeniu („Słowa jak pociski/ sama przeciw wszystkim"). Taka szlachetna („I jak pieprzona święta/ ty wolisz być, niż mieć"). I taka przy tym, psiakość, dziwna („Łazisz tam, gdzie wstęp wzbroniony/ i dziwną słabość masz/ do niebezpiecznych myśli/ I niestrzeżonych plaż").

„Bo wiesz, ja jestem inna niż wszystkie, skomplikowana. Ty tego nie zrozumiesz". Jak grzeje serce pamięć, że podobne frazy można było usłyszeć wiele wiosen temu od kokietujących kolegów licealistek! Niezapomniane dziewczyny, eksperymentujące z makijażem, glanami i czytaniem „trudnych" poetów, a przynajmniej trzymaniem ich tomiku tak, żeby było widać okładkę. To dobrze wiedzieć, że Maria Peszek może i chce stać się głosem takich nastolatek. Jej ambicje sięgają jednak dalej: zakwitające dziewczęta przed laty nie czytały klasyczek trzeciej fali feminizmu.

Tymczasem Maria Peszek, oprócz tego, że skromna i wykształcona („Kiedyś pisałam również do »Elle«, ale prezes ze mnie zrezygnował. Powiedział, że to jest trop intelligent. Pewnie miał rację"), jest również bywała w myśli feministycznej, nieostentacyjnie, ale niewątpliwie. „Kiedy kobieta krzyczy albo wyraża bunt czy gniew, to zawsze jest źle widziane. Kobiecy krzyk to histeria. Histeryczka to po prostu wariatka. Dlaczego mamy się wyrzekać prawa, żeby sobie powrzeszczeć? Wrzask może być fantastyczny. Dlatego sporo na tej płycie wrzeszczę" – deklarowała.

Pochwała krzyku? Rewaloryzacja wulgaryzmów? Ale czy nie o tym piszą filozofki pokroju Ingi Muscio, czy nie o tym pisała Elisabeth Wurtzel w książce „Bitch: In Praise of Difficult Women" („Suka. Pochwała skomplikowanych kobiet"), podkreślając wagę „odzyskiwania" słów dotąd uważanych za poniżające, wagi swobodnej ekspresji i odrzucenia konwencji stworzonych przez patriarchalną kulturę? Czy podobne założenie nie stoi u podstaw ironicznych „Marszów szmat"? „»Suka« jest cudowna.. I bardzo bym chciała być też kur...iszonem" – rozmarza się nasza artystka w jednej z rozmów.

Falliczne fascynacje

Mniejsza o krzyki, mniejsza, psiakrew, o wulgaryzmy. To przecież tylko ułamek całościowej strategii prezentacyjnej: Maria Peszek cieszy się sławą tej, która jako pierwsza w polskiej muzyce popularnej na taką skalę – walcząc, rzecz jasna, z zakłamaniem i obłudą – opowiedziała o seksualności, zmysłowości, pożądaniu. A oprócz tego – dokonała niezwykłego coming outu: opowiedziała w wywiadach i w piosenkach o swoim doświadczeniu załamania nerwowego i depresji.

Zacznijmy od seksu, to zawsze milej, zwłaszcza że motyw ten pojawił się jako pierwszy. „Nie wiem, szukam/ w różne drzwi pukam/ Puk puk, fuck fuck/ fuck you, how do you do?" – naszeptywała, by w chwilę potem wyznawać „Pod lód/ ciągnie mnie twój arktyczny wzwód", „Miły mój, ty zawsze przy mnie stój", „A ja dla własnej wygody/ zapuszczam swe ogrody/ i kolekcjonuję wzwody/ ja, metr pięćdziesiąt dwa".

Co jeszcze było wśród tych najbardziej osłuchanych fraz, poza zbyt już wydumanym dla rymu Mietkiem, który ma „przecudnej urody napletek"? A: „Lubię twoje to/ I lubię też tamto/ Kiedy tamto wstaje/ Ja się staję/ Nimfomańką./ Otwieram usta/ Otwieram okno/ Na Ciebie czekam/ Mi mokro".

Zgrabne to jest językowo (sama fraza „Mi mokro" mogłaby uczynić z artystki, gdyby nie brzydziła się komercją, twarz kampanii lubrykantów), pocieszne i tak cudownie lekkie w porównaniu z topornym porno, które usłyszeć można na pierwszym z brzegu krążku disco polo. Ale Maria Peszek, która disco polo nie słucha, przekonana jest o swojej rewolucyjnej robocie. „Seksualność – deklaruje z ogromną powagą w jednym z wywiadów – to jest taka rzecz, która dotyczy każdej żywej istoty, a jest nieobecna w publicznej mowie".

Niezłe. W świecie, w którym popkultura przesycona jest pozbawioną radości zmysłowością, w którym dziesięciolatki oglądają na swoich smartfonach hardcore porno (co powoduje spustoszenie w ich dojrzewaniu do seksualności), w którym rozsądne feministki jednym głosem z rozsądnymi konserwatystami mówią o uprzedmiotowieniu kobiet błyskających biustem „na wabia" w byle reklamie dachówek czy kserokopiarek – Maria Peszek ubolewa nad brakiem miejsca dla seksualności.

Bo też może nie o zmysłowość jako taką jej chodzi, a przynajmniej nie przede wszystkim? Idzie o zmysłowość w Tym Kraju, gdzie „Mówienie o przyjemnościach sprawia nam kłopot. Po części dlatego, że w naszą kulturę tak silnie wpisana jest religia".

Chyba w tym rzecz: trudno oprzeć się wrażeniu, że z marzeń o penetracjach wszelkiego rodzaju najsilniejsza wydaje się jednak u Peszek potrzeba wsadzenia komuś palca w oko. Kiedy na dowód swych rozczulających fallicznych fascynacji błaga „miły mój, ty zawsze przy mnie stój" – to oczywiście ten zajmujący, choć budzący może nieco obaw przed ciężkim przypadkiem priapizmu obraz budzi podziw i zazdrość niemałej liczby słuchaczy płci obojga.

Ale to, że piosenkarka w celu osiągnięcia tego efektu parodiuje tekst staroświeckiej, od lat funkcjonującej w polszczyźnie modlitwy dziecięcej, nieodparcie kojarzącej się dotąd z – tak, trzeba sięgnąć po to staroświeckie słowo – niewinnością, dowodzi głębokiej potrzeby nadeptywania na odcisk.

Do ulubionych oponentów Marii, w tym do Religii w Tym Kraju, wrócimy jednak za chwilę, bo trzeba wspomnieć o drugim najważniejszym w ubiegłej dekadzie elemencie jej image'u i jej rozwoju duchowego: doświadczeniu załamania nerwowego i depresji.

Kiedy mówiła o tym w wywiadach – cóż, z pewnością przydałaby się autoryzacja, jak w przypadku zapamiętanego jej przez nieżyczliwych wyznania „Morze przychodziło i odchodziło, a mi z ust ciekła ślina".

Ale kiedy o tym śpiewała – na wielu robiło to wrażenie. „Dzieje się ze mną coś niedobrego/ śni mi się mięso/ śni mi się krew/ chciałabym wyjąć serce spod żeber/ i połknąć z nim cały mój lęk". „Tnę się w kawałki, tnę się, kaleczę/ Do zobaczenia na tamtym świecie". „W smutek opakowana/ stoję w ciszy po kolana/ ej, czy ktoś słyszy mnie/ ej, tu jestem/ na dnie".

Tak, to jest zapis ważnego doświadczenia granicznego; o wkradającym się w jej życie chaosie mówiła zresztą Maria Peszek w wywiadach po sukcesie „marii Awarii", niejako zapowiadając przyszłe kłopoty. Takie zdania, jak „Ja bym chciała być prostsza i żeby mnie to wszystko tak nie kosztowało. Żeby życie mnie tak nie bolało" czy „Ja mam kłopot w głowie, a nie, kur..., to, jak wyglądam", wydają się swego rodzaju wołaniem o pomoc, które dobrze znają psycholodzy. Wołaniem niekonsekwentnym („Jestem śmiertelnie zmęczona tym chaosem, tą matnią, ale to jestem ja. I jeśli sobie to uporządkuję, to zniknę") – ale rozpaczliwym.

Jest to oczywiście gra z formułą „poete maudit", skutecznie funkcjonującą w europejskiej kulturze od 200 lat. Wiadomo, outsider musi przekraczać normy obyczajowe („całuję się z innymi facetami", „jestem kolekcjonerką męskich wzwodów", „Potrafię się upić tak, że zrywa mi się film", „w myślach puszczam się na prawo i lewo"), szukać doświadczeń granicznych („Gdy byłam jeszcze aktorką, lubiłam wybierać totalnie trudne role. Zazwyczaj było to związane z graniem na golasa, graniem wariatów, zgwałconych dzieci, miłości kazirodczych, zabijania rodziców młotkiem. To mnie zawsze kręciło. Wszystkie te mroki"), kusić złego („sztuka to dla mnie (...) sposób na wszystkie demony"). Jak nieprawdopodobnie spospolitowała się jednak ta formuła od czasów Verlaine'a i Lautréamonta, a bodaj i Charlesa – Bukowskiego!

Granice intymności

Obnażanie własnych przeżyć stało się dominantą współczesnej popkultury – i pisząc to, nie odnoszę się z brakiem szacunku dla czyichkolwiek, więc i Marii Peszek, niełatwych doświadczeń, lecz dworuję sobie z gotowości, by uczynić z tego materię publicznych wzruszeń. To zacieranie granic między czymś, co do niedawna było najbardziej „własne", a publicznym, jest powszechne: znani publicyści piszą o wzruszeniach towarzyszących rodzicielstwu, pierwsze amantki ochoczo przywołują trudy porodu, i nie ma wydania tygodnika ilustrowanego, w którym jakiś celebrysio nie opowiedziałby („po raz pierwszy u nas tak szczerze") o swoim pierwszym joincie i ostatnim (jak dotąd) rozwodzie.

Oczywiście, Lautréamonta dzieli od pani Agaty Młynarskiej wiele eonów: ale też te potężne rzeki wyznań, zanim sięgnęły obecnego poziomu, żłobiły kulturę Zachodu przez cały wiek XX. Przypomnijmy sobie olśnienia warszawskich bywalskich lat 90.: kto królował wtedy na deskach scen, jak nie „nowi brutaliści" ze stajni Krzysztofa Warlikowskiego?

Sarah Kane i Mark Ravenhill mogli być dla Marii Peszek inspiracją równie silną co niezrównana Tracey Emin, autorka głośnej instalacji „Wszyscy, z którymi spałam w latach 1963–95": rozstawionego w 1997 w murach Royal Academy of London namiotu, na którego ścianach wyszyła nazwiska kilkudziesięciu partnerów (oraz imiona przytulajki, babci i rodzeństwa, z którymi sypiała jako dziecko – i dwojga dzieci, których pozbyła się w trakcie aborcji).

O ile to odważniejsze niż wyśpiewywana z przymrużeniem oka wyliczanka o Mietku z napletkiem, którego podmieniają Zenek („pomiął okrutnie mi nową sukienkę"), Sylwek („którego brwi/ otwierają mi kosmosu drzwi") i Władek („z torsem niczym czekoladka"). Jak wiele jest jeszcze do zrobienia nad przaśną Wisłą!

Wzorców nie zabraknie, czy będzie to Tracey z inną głośną instalacją „My Bed" (niepościelone łóżko, w którym nie zabrakło zużytych prezerwatyw, pustych flaszek i plam po krwi menstruacyjnej, wystawione w Tate Gallery jako obraz „kryzysu w związku"), czy większość artystek umieszczanych w panteonach sławy XX wieku: czy będzie to sędziwa Louise Bourgeois, czy fertyczna Nan Golding – wspólnie kładły fundamenty pod to, co fachowo określane jest jako „confessional art" i co przetworzone przez pisarki, poetki i piosenkarki przyswoiły w końcu pocieszne wykwintnisie („– Kogo Katarzyna Montgomery widzi rano w lustrze? – pyta dziennikarkę Paulina Młynarska. – Musiałam zmierzyć się z tym, że z takiej dziewczyny, która chodziła sobie na szpilkach, biegała do pracy, zalotnym spojrzeniem wszędzie spoglądała, stałam się takim ledwo chodzącym, opasłym »czymś« – zwierza się Montgomery". To tylko jeden odcinek z cyklu wywiadów „Lustro", mocno promowanych przez portal Onet).

Maria czytała więc w „Wysokich Obcasach" o Marinie Abramović i Cindy Sherman, o Amy Winehouse (której poświęciła zresztą przejmującą piosenkę-epitafium) i Sylwii Plath, a potem (to się nazywa „reprodukcja wzorów kulturowych") opowiadała sama. O tym, jak układa jej się z konkubentem, jakich lubi facetów, jak ciężkie okazało się doświadczenie depresji, jak i za co lubi swoje ciało („Generalnie za to, że jest sprawne i totalnie skuteczne we wszystkim. Lubię też to, że jestem taka bardziej chłopięca. A jeśli chodzi o moje cycki, to lubię swoje cycki") i jaką jest odważną ateistką („wtedy poczułam, że Bóg nie jest mi potrzebny do szczęścia. Że mi wręcz przeszkadza"). Nie ukrywając zresztą – to uczciwe – tego elementu swojej natury („odkryłam w sobie taką nutę ekshibicjonizmu, którą strasznie lubiłam i do tej pory lubię").

Żałoba prowadzi do bankructwa

I tak zwierzałaby się z piegów tu i ówdzie, wielbiona za odwagę, skrycie żałując, że nie żyje w Krakowie roku 1880, gdzie dopieroż można by zadać szyku papierosem w ustach! Ale nagle, pewnego dnia – jeśliby snuć tę opowieść w konwencji baśni – Maria Peszek skończyła kartkować „Wysokie Obcasy" i sięgnęła po główny grzbiet „Gazety". I wtedy się zaczęło.

Rzadko zdarza się tak daleko posunięty paralelizm fobii, wzorców, urazów i autorytetów – krótko mówiąc, przekonań – w przypadku artystki i tytułu prasowego. Bo w przypadku Marii Peszek nie mamy do czynienia z garścią komunałów, częstych w artystycznym świecie, który, jak wiadomo, nie lubi zakłamania i obłudy, chwali wolną miłość, lubi szpilę antyklerykalną (choć chętnie nagra wiązankę kolęd, bo to się świetnie sprzedaje) i czasem wstąpi na odczepnego do komitetu poparcia jakiegoś kandydata na prezydenta.