Przerażające okrucieństwo Vladimira Nabokova

Przypis do fikcyjnego nazwiska w powieści – Eelmann, że łączy w sobie nazwisko O’Neilla i Manna, pomija najoczywistszy trop: eel – węgorz, symbol Atlantydy, skrytej w morzu Sargassowym, skąd węgorze pochodzą, czyli kontynentu legendarnego – patronującego kontynentom z ostatniej powieści Nabokova.

Najlepiej przeczytać ją z zachowaniem należytej czujności – ale jednak w sposób prostolinijny i naiwny, tzn. jako romans między Adą a Vanem, piękną, wzruszającą historię miłosną – na miarę Heloizy i Abelarda, Klelii i Fabrycego – o namiętności trwającej całe życie. Bo nie jest to, wbrew podtytułowi, żadna kronika rodzinna. Ta przedstawiona jest sumarycznie, tyle, ile trzeba, by śledzić podstawowy wątek (albo go zamącić), i zajmuje może 5 proc. powieści.

[srodtytul]Na fantastycznych kontynentach[/srodtytul]

Ściśle mówiąc, ostatnia powieść Nabokova dopiero się ukaże, w listopadzie bieżącego roku, pod tytułem „The Original of Laura”, ponad trzydzieści lat po śmierci autora. Jej używany przez pisarza w trakcie pracy roboczy tytuł, który, zdaje się, będzie zachowany jako podtytuł, brzmi: „Dying Is Fun”, czyli „Umieranie jest zabawą”. Nabokov, nie dokończywszy książki, umarł w 1977 roku.

Akcja najgłośniejszej powieści Nabokova, „Lolity”, dzieje się w Stanach Zjednoczonych. Akcje „Zaproszenia na egzekucję”, „Skośnie w lewo”, „Bladego ognia” i właśnie „Ady” rozgrywają się na kontynentach fantastycznych, często w dwóch rzeczywistościach zawierających elementy rozpoznawalne przez czytelnika, a obok nich imaginacyjne.

W „Adzie” Nabokov idzie najdalej. Jest tu ziemia i antyterra – antyświat. Wskazówkę, że ten drugi świat ma przeciwny znak, daje już pierwsze zdanie powieści: „Wszystkie nieszczęśliwe rodziny są do siebie podobne, każda szczęśliwa rodzina jest szczęśliwa na swój sposób”. Ten cytat z Tołstoja, czy może raczej anty-Tołstoja, ma zamienione wartościujące znaki: szczęśliwe na nieszczęśliwe i odwrotnie. Światy te się przenikają. Bohaterowie romansu żyją na Antyterrze, jeden z nich podejrzewa istnienie zwierciadlanej planety Terry, czyli tej, na której jesteśmy. Czasem jednak nachodzą go co do tego wątpliwości. Jest to może pierwsza powieść, której bohaterowie wątpią w rzeczywiste istnienie nas – czytelników.

[srodtytul]Podskórna obecność Chateaubrianda[/srodtytul]

Jednak pierwszorzędnym tematem „Ady” jest seks w związku Vana i Ady noszących oboje nazwisko Veen, jako że są rodzeństwem. Ale ich seks jest metaforą seksu w ogóle i całego kosmosu. Ten romans to główny wątek fabularny powieści. Jest w „Adzie” i wątek poboczny, też seksualny, bardzo tragiczny, o którym za chwilę.

Pascal Quignard pisze w „Życiu sekretnym”: „Miłość jest stosunkiem międzyczłowieczym, w którym społeczeństwo nie pośredniczy. (...) Miłość jest więzią aspołeczną. (...) Społeczeństwo odrzuca miłość”.

A co dopiero kazirodztwo! Traktuje się je jako atak na społeczeństwo, jako triumf irracjonalnej natury nad racjonalnym społeczeństwem.

Zapewne właśnie dlatego – pisze badacz twórczości Nabokova Barton Johnson – incest, jako symbol najskrajniejszego buntu przeciw społecznym rygorom, stał się ważnym motywem romantyzmu. Chateaubriand jest podskórnie obecny w całej powieści Nabokova.

O miłości między bratem a siostrą opowiada jego nowela „René”. Być może Chateaubriand odzwierciedlił w niej relacje, jakie miał ze swoją siostrą Lucile. Byron poświęcił takiej miłości trzy utwory. W jednym z nich, zatytułowanym „Cain”, siostra i żona ma na imię Adah.

U Nabokova kazirodztwo niekoniecznie jednak oznacza antyspołeczny bunt. Napisał on poemat dygresyjny o miłości czystej. Jako taka jest ona wyabstrahowana ze społeczeństwa, które pojawia się w powieści tu i ówdzie, incydentalnie. To, że bohaterowie są bratem i siostrą, jedną rodziną, tylko podkreśla, że nikt z zewnątrz nie ma do ich związku przystępu.

Ale czy to jest zwykła rodzina? Tablica genealogiczna rodu Ziemskich i Veenów przedstawia tylko stan formalnoprawny, kto z kim zawarł związek małżeński. Dalej znajdujemy sugestie, że mamy do czynienia z zakamuflowanym Olimpem zamieszkałym przez bogów. Nazwiska protoplastów rodu, książąt, brzmią Ziemski i Tiemnosinaja, czyli Ciemnoniebieska. W ten sposób określa się po rosyjsku niebo. W greckiej mitologii protoplastami wszystkiego są ziemia (Gea) i niebo (Uran). Podobnie u Ziemskich-Veenów, z tą różnicą, że u Greków pierwiastek żeński był na dole – ziemia – a u przodków Ady i Vana na górze – był niebem. Bo na Antyterrze wszystko jest jak odbite w lustrze. Uran został, jak pamiętamy, obalony przez syna Kronosa, który wziął za żonę siostrę, a jego z kolei obalił Zeus, który poślubił swoją siostrę Herę.

Bogom więcej wolno, a zresztą w ich wypadku kazirodztwo jest o tyle naturalne, że nie mają innego wyjścia: niełatwo im znaleźć boskich partnerów. W znanej legendzie podanej przez Platona w „Uczcie” ludzie byli kiedyś złączonymi bliźniętami, po czym zostali rozdzieleni, żeby poszukiwali swoich połówek. „...miłość erotyczna jest tym poszukiwaniem” – jak ujmuje to John Barth, sam bliźniak różnopłciowy, opisujący w swej powieści „Bakunowy faktor” miłość między bratem i siostrą – bliźniętami.

[srodtytul]Kilka książek w jednej[/srodtytul]

Najsilniejsze przyciąganie seksualne jest między bliźniętami (oczywiście różnej płci!) – według podań i mitów w różnych kulturach. Bliźnięta symbolizują parę, której przeznaczeniem jest łączyć się w miłości erotycznej, będącej symbolem ostatecznego zjednoczenia” – pisze Barton Johnson. Ada i Van dowiadują się po latach, iż ich związek, o którym myśleli, że był taki sekretny, stał się, nie wiedzieć kiedy, własnością ludu – pieśnią gminną sławiącą dozgonną czystą miłość.

Podstawowa metafora powieści jest zarazem konkretna i bardzo pojemna. Boski pierwiastek bohaterów daje pole do prawdziwie otchłannych interpretacji: skoro są bogami, to jest jasne, że ich stosunek kończy się orgazmem świata. Kiedy Ada i Van nie są ze sobą, świat zatrzymuje się w biegu. Powieść toczy się tylko wtedy, gdy kochankowie są razem. Spotykają się najpierw trzy razy co cztery lata (nie licząc paru pojedynczych, pośpiesznych schadzek), później mają interwał 13-letni, a następnie 17-letni. Te wszystkie przerwy potraktowane są sumarycznie i zdawkowo. 30-letniemu małżeństwu Ady z innym mężczyzną poświęcono może dwie strony – na 700.

W „Adzie” jest kilka książek w jednej. Romans, przegląd motywu kazirodztwa między rodzeństwem w literaturze europejskiej i amerykańskiej, koncepcja obrazu świata w formie intensywnego poematu prozą i wiele innych. Spaja je wszystkie powieść jako byt niezależny i samorządny. To znaczy metatekstowa refleksja autorska nad uprawianym właśnie gatunkiem literackim, tj. powieścią. Przykład: „Potem Van i Ada spotkali się w korytarzu i byliby się pocałowali na jakimś wcześniejszym etapie rozwoju powieści w historii literatury”. Zresztą nie ma pewności, kto jest tu autorem. Czy Nabokov, czy narrator (Van), czy redaktor rzekomej kroniki rodzinnej? Problem narratora u Nabokova, zwłaszcza w „Adzie”, jest przedmiotem dysertacji doktorskich, więc lepiej się w to nie wgłębiajmy. To powieść jako gatunek steruje wydarzeniami w niej przedstawionymi. Powieść jest, według Nabokova, idealnym bytem, czymś w rodzaju ducha czasu, a autor tylko medium.

[srodtytul]W zgodzie z mitologią[/srodtytul]

A oto zapowiadany drugi krótki wątek powieściowy. Młodsza o cztery lata siostra przyrodnia Ady (a więc i Vana) – Lucette – jest opanowana obsesyjnym nieodwzajemnionym uczuciem do Vana od czasu jego pierwszego przyjazdu do Ardisu. Bardzo stara się zająć miejsce Ady w łóżku Vana, a kiedy to się nie udaje, nawiązuje z nią romans lesbijski, aby tą drogą zbliżyć się do Vana, który odtrąca ją, bo:

– nie chce wdawać się w kolejny kazirodczy związek?