Ci chłopcy mnie urzekli

„Kamienie na szaniec" to film o fajnej młodzieży, która ma ideały, wierzy w nie. Niestety, żyje w takim okresie, że za te ideały musi zapłacić życiem. Są też wątki dodatkowe. Między Szarymi Szeregami i AK były silne konflikty. Zawodowcy nie chcieli dzieci w armii.

Robert Gliński:

„Kamienie na szaniec" to powieść oparta na autentycznych wydarzeniach z okresu niemieckiej okupacji, opowiada o prawdziwych ludziach. W druku wyszła jeszcze podczas wojny – w podziemnym wydaniu ze zmienionymi pseudonimami bohaterów dla zachowania konspiracji. Przez 70 lat wychowało się na niej kilka pokoleń polskiej młodzieży. To po prostu książka legenda. Czy łatwo przyszła panu decyzja, by nakręcić współczesną wersję tak zmitologizowanej opowieści?

Każdy ma własne wyobrażenie o „Kamieniach na szaniec". Rozumiem, że wielu dostrzega w mojej opowieści jakieś elementy, które nie pasują mu do tych wyobrażeń. Ale nie rozumiem, dlaczego pojawiają się zarzuty, że mój film to nie „Kamienie na szaniec". Pokazałem tę historię, tych bohaterów. Wokół filmu już pojawiło się wiele kontrowersji, ale poczekajmy do premiery, bo alarm jest chyba trochę przedwczesny. Różne głosy krytyczne zaczęły się pojawiać, zanim jeszcze skończyłem montować film.

Profesor Grzegorz Nowik, historyk PAN i harcmistrz, który był konsultantem historycznym filmu, 21 stycznia widział wersję roboczą i był nią zszokowany. Stwierdził wręcz, że pan „haniebnie przedstawił epokę".

Całkowicie się z tym nie zgadzam. Profesor Nowik jest człowiekiem, że tak powiem, ekstrawertyczno-?-nerwowym i może w pewnych momentach reagował dość emocjonalnie, ale potem rozmawialiśmy naprawdę merytorycznie. Nie wiem, dlaczego do mediów przedostała się akurat taka opinia pana profesora.

Prof. Nowik skarżył się w mediach, że pan nie zgadza się na żadne poprawki.

Ależ skąd! Wiele rzeczy, które profesor Nowik zalecał, zostały do filmu wprowadzone. Oczywiście niektórych zaleceń rzeczywiście nie uwzględniłem, bo film rządzi się swoimi prawami narracji i dramaturgii. To od początku miał być film fabularny, a nie esej historyczny, i to w dodatku silnie podporządkowany jednej idei, jak chcieliby niektórzy. Tymczasem ten film rzuca pewne problemy, a nie sprzedaje skrystalizowaną wizję męstwa i patriotyzmu. Nie chciałem, by ogniskował się wokół jednej sprawy, jednej idei, by był jakąś tubą propagandową. On ma zmuszać do dyskusji. Będę bronił tego filmu, bo moim zdaniem to w 100 proc. są „Kamienie na szaniec".

Dawid Podsiadło w "Kamieniach na szaniec"

Jednak pana film znacznie odbiega od powieści. Widocznie niektórzy liczyli na jej wierną ekranizację...

Każda adaptacja jest inna niż książka. Na pewno postacie są bardziej współczesne, mówią bardziej współczesnym językiem, tak też się zachowują. Jednak jeszcze raz podkreślę, że istota książki pozostała, bo to ta sama opowieść o braterstwie, przyjaźni, odpowiedzialności za siebie i innych. Pamiętajmy, że książka Aleksandra Kamińskiego to też nie był esej historyczny, lecz powieść. To też była fabularyzacja tamtych wydarzeń, a nie oddanie ich w skali jeden do jednego.

Tyle że nawet „Zośka" nie miał uwag do powieści Kamińskiego, do uczciwości opisu tej prawdziwej historii. A przy pana filmie pojawia się naprawdę wiele głosów, że mało ma on wspólnego z prawdą.

„Zośka" rzeczywiście zdążył jeszcze przed śmiercią dostać „Kamienie na szaniec" do ręki – jeszcze jako maszynopis. Tylko że on wtedy właśnie uznał, iż to kompletna fikcja, bardzo subiektywny obraz Kamińskiego i nie ma to nic wspólnego z rzeczywistością! Jednak powiedział, że trzeba uszanować wolę autora, bo autor tak, a nie inaczej to wszystko widzi i ma do tego prawo. Dlatego „Zośka" nie żądał żadnych zmian w powieści. Przyznam, że oczekiwałem podobnie tolerancyjnego podejścia do filmu. Myślałem, że dla wszystkich będzie jasne, że film jest fabułą, dotyka tych spraw bardzo prawdziwie i moim zdaniem mądrze o nich mówi. Jest to zaś zupełnie inna wizja tej historii. Film to przecież inne medium niż powieść, a już zupełnie inne niż rozprawa historyczna. Film musi mieć swoją dramaturgię, narrację, kulminację, dynamikę. Prawdę mówiąc, każde wydarzenie historyczne jest wieloznaczne. Każdy bohater danego wydarzenia uważa, że było tak albo tak. Bo wszystko zależy od punktu widzenia. Do końca więc nie wiemy, jak było naprawdę. A po latach wydarzenia są mitologizowane i upraszczane.

Mógł się pan przecież spodziewać krytyki za każdy zmieniony element tej historii. Chyba mało co jest tak zmitologizowane jak akcja pod Arsenałem.

Przekopałem wszystko, co się dało przekopać: wszystkie dokumenty i opracowania dotyczące Szarych Szeregów, tych konkretnie chłopców i samej akcji pod Arsenałem. Szukałem tego, co było w tym wszystkim najważniejsze. Tego, o czym powinien być film, bo przecież nie da się nakręcić dobrego filmu o wszystkim i o niczym, bez odpowiedniej narracji. Przyznam szczerze, że gdy przekopywałem dokumenty, ci chłopcy mnie po prostu urzekli, bo oni byli naprawdę wspaniali. Cały czas zastanawiali się nad tym, co znaczy patriotyzm, czym jest miłość do ojczyzny. To nie był ślepy pęd w jednym kierunku. W harcerstwie dyskusje nad naprawdę ważnymi tematami trwały latami. Na przykład debata, czy harcerze powinni brać udział w walce zbrojnej. To przecież były jeszcze dzieci. Długo się zastanawiano, czy dzieci powinny strzelać i zabijać. Zachowały się listy „Zośki" i „Alka", gdzie mają poważne wątpliwości co do tego. I to są dojrzałe, głębokie dyskusje. Przecież Szare Szeregi to nie była Armia Krajowa, gdzie był rozkaz: „strzelać", i nie można było mieć żadnych wątpliwości – należy go wykonać i koniec. Harcerze czuli ciężar etyczny takiego zadania. Co z tego, że mają strzelać do Niemca – to jednak jest zabicie człowieka. Zresztą dlatego „Zośka" z kolegami przystąpił do Szarych Szeregów dopiero w 1941 roku, czyli po dwóch latach od rozpoczęcia wojny. Zdarzyła się taka prawdziwa, szalenie ciekawa i wstrząsająca historia, tuż po tym, gdy powstały Grupy Szturmowe. Chłopcy dostali rozkaz, by wykonać wyrok na konfidencie. Kto go wykonał? „Zośka", ale nie dlatego, że koniecznie chciał zabić Niemca, tylko najzwyczajniej nie potrafił obciążyć jego wykonaniem żadnego swego kolegi. Wiedział, że nie jest łatwo zabić człowieka, gdy je zupę z żoną i dziećmi. Ale to nie jest film wyłącznie o takich wątpliwościach, one w filmie są tylko lekko pokazane. Myślę, że w rzeczywistości były dużo silniejsze.

To o czym jest film?

Po prostu o fajnej młodzieży, która ma ideały, wierzy w nie. Niestety, żyje w takim okresie, że za te ideały musi zapłacić życiem. Obok tego jest szereg wątków dodatkowych. Między Szarymi Szeregami i AK były silne konflikty. Zawodowcy nie chcieli dzieci w armii. Lekko zaznaczam te problemy, naprawdę robię to delikatnie. Nie wiem więc, skąd ataki na te wątki. W rzeczywistości były to naprawdę silne konflikty. Są dokumenty, które pokazują, że „Zośka" miał poważne starcia ze swoim przełożonym „Orszą". Tam chodziło nie tyle o to, kto dowodzi, ile o zakres odpowiedzialności za morale i wychowanie młodych ludzi. Moim zdaniem nie ma co budować spiżowych pomników tych bohaterów, bo wspaniały jest właśnie ten ich prawdziwie ludzki, normalny charakter.

Dlaczego w ogóle zdecydował się pan na adaptację „Kamieni na szaniec"?

Dostałem tę propozycję, to znaczy producent zaproponował mi zrobienie takiego filmu. Od czasu do czasu dostaję różne propozycje, ale zazwyczaj je odrzucam. Tym razem jednak to było coś, co szalenie mnie zainteresowało. Dla filmowca historia to fantastyczny materiał dramaturgiczny i myślowy. Stawia ludzi w niecodziennej sytuacji i muszą oni dokonać trudnego wyboru moralnego. Na przykład czy zostawić żonę, dziecko i iść walczyć, bronić ojczyzny, czy jednak nie iść i zostać, bronić rodziny. Każdy wybór w tak ekstremalnych warunkach rodzi konflikty, a siłą filmu jest właśnie dramaturgia.

To wszystko mówi pan z zawodowego punktu widzenia, a przecież pana matka była sanitariuszką w batalionie „Zośka".

W ferworze ataków na film ktoś napisał, że to nieprawda. To jakaś paranoja, bo przecież nawet w kwaterze „Zośki" na Powązkach wyryte jest jej nazwisko...

Jaki wpływ na pana pracę przy filmie miała pana historia rodzinna?

Byłem wychowany w tradycji Powstania Warszawskiego. Zawsze 1 sierpnia chodziło się u nas na groby. Mama nam wtedy opowiadała różne historie. Pokazywała, że na przykład tu leży Basia, której pożyczyła buty. Basia włożyła buty, poszła i chwilę później została zastrzelona. Mama mówiła, że od tamtej pory nikomu nie pożycza butów. Opowiadała o swoich kolegach i koleżankach, którzy zginęli. Opowiadała, jak została ranna na Starówce, miała blizny i odłamek w nodze. To wszystko tworzyło u mnie pewną wrażliwość na ten temat, na to, że ci ludzie bardzo młodo poumierali. Przez lata ocierałem się o te sprawy, nie tylko dzięki mamie, bo żyli też jeszcze jej koledzy, np. Stanisław Sieradzki, ps. „Świst". Wysoki, wspaniały mężczyzna, był pod koniec życia ciężko chory, nosiłem mu lekarstwa na Żoliborz. Pamiętam, gdy opowiadał mi, jak wyzwalali Gęsiówkę...

Jak pana mama wspominała wojnę?

Mama nie lubiła chodzić na uroczystości, na te „ordery i sztandary". Dopiero pod koniec życia trochę się wciągnęła w działania organizacji kombatanckich. W PRL po prostu się bała. Brało się to z doświadczenia okupacji, a potem terroru stalinowskiego. Podczas wojny zginęła jej matka, czyli moja babcia, rozstrzelana przez Niemców. Dziadek zmarł na płuca z niedożywienia. A po wojnie koledzy mamy byli więzieni i katowani przez Urząd Bezpieczeństwa. Jak „Anoda", kolega z kompanii, którego komuniści zamęczyli na śmierć. Mama miała lekką traumę, bała się mundurów.

A jak pan widział problem walki o ojczyznę?