Wyliniały perski demon

Podpisanie porozumienia w sprawie irańskiego programu nuklearnego i nowa polityka prezydenta Obamy wobec Teheranu otwierają drogę nie tylko do zdjęcia sankcji nałożonych na ten kraj, ale i przywrócenia go na łono „normalnych państw", z którymi uprawia się handel i dyplomację. Długotrwała stygmatyzacja wytworzyła kulturową kliszę, w której Iran to ostoja obskurantyzmu, fanatyzmu, prześladowań kobiet i mniejszości, a dodatkowo eksporter terroryzmu.

Z pewnością wielu Irańczykom z klasy średniej żyje się tam kiepsko, ale wątpliwe, by chcieli przeprowadzić się na przykład do Arabii Saudyjskiej, głównego sojusznika Ameryki w Zatoce Perskiej, nie mówiąc o Iraku, „wyzwolonym" 12 lat temu przez wojska amerykańskie. Na tym tle Iran jawi się jako kraj niemal wolnomyślicielski i bezpieczny, co szczególnie rzuca się w oczy na tle regionu.

Premier Izraela Benjamin Netanjahu uważa wprawdzie kraj Persów za wcielenie wszelkiego zła i usiłuje zarazić tym przekonaniem Kongres USA, a przynajmniej jego republikańską część, ale nie potrzeba szczególnie przenikliwych analiz, by dojść do wniosku, że mocno przesadza.

Iran nie jest większym rozsadnikiem zła niż wielu bliskowschodnich sojuszników Stanów Zjednoczonych, a na pewno mniejszym niż Państwo Islamskie czy Al- -Kaida. Co nie oznacza, że nie popełniał i nie popełnia czynów nagannych czy wręcz zbrodniczych. Warto jednak zachować proporcje w ocenach. Na tle wydarzeń w Syrii, Iraku, Libii czy Jemenie Iran pozostaje oazą stabilności i rozsądku. Państwem, z którym nie tylko powinno się współpracować, ale wręcz należy włączyć je jak najszybciej do rozwiązywania palących bliskowschodnich problemów.

Klisza kulturowa demonizująca Iran opiera się na trzech fundamentalnych przesądach, a wszelka krytyka tego państwa jest ich pochodną.

Stygmatyzacja nie wzięła się znikąd. Trzeba przyznać, że porewolucyjny Iran zapracował na swoją czarną legendę. Już przebieg rewolucji islamskiej i pierwsze kilkanaście miesięcy po obaleniu szacha Rezy Pahlaviego porażały rozmiarami przemocy. Ponury obraz Iranu utrwalił się jednak na dobre w kolejnych latach, kiedy stronnicy ajatollaha Chomeiniego ugruntowali przewagę nad innymi ugrupowaniami rewolucji i utworzyli reżim w formie, jaką znamy obecnie.

Przesąd pierwszy: monolityczna dyktatura

Skala rozstrzeliwań i torturowania działaczy opozycji przywodziła na myśl czystki stalinowskie. Pod nóż szli po kolei przedstawiciele innych nurtów rewolucyjnych: marksizujący mudżahedini ludowi, komuniści z frakcji fedainów ludowych i Tuteh, konserwatywni liberałowie z Ruchu Wolności, bahaiści, wyznawcy wyrodzonej z szyizmu uniwersalistycznej religii, których rewolucjoniści uznali za apostatów od islamu, zwolennicy prezydenta republiki islamskiej Bani Sadra, który usiłował dramatycznie utrzymać poprawne relacje z Zachodem, a szczególnie Stanami Zjednoczonymi.

W 1979 r., tuż po rewolucji, Iran był wielopartyjną republiką, w 1983 r. już w pełni ukształtowaną republiką islamską, z wykształconymi formami rządzenia łączącymi komitety rewolucyjno-religijne z typowymi instytucjami państwowymi. Ta metamorfoza kosztowała życie tysięcy ludzi. Dodatkowo dokonała się w trakcie wojny z Irakiem, która przyniosła około miliona zabitych po obu stronach.

Początki współczesnego Iranu dosłownie toną we krwi i terrorze; stosowali go zarówno zwolennicy Chomeiniego, jak i jego przeciwnicy. Krwawa łaźnia połączona z radykalizmem szyickim, nieznanym wcześniej na taką skalę, silnie oddziaływała na zachodnią wyobraźnię.

Dodatkowym kamykiem do ogródka był atak na Ambasadę USA w Teheranie i wzięcie zakładników przez grupę radykalnych studentów, choć odbyło się to bez zgody i akceptacji irańskich władz. Swoje zrobiła też na początku lat 90. fala mordów na opozycjonistach, których siepacze Teheranu dopadali nawet w miastach Europy Zachodniej.

W efekcie tych erupcji powstało państwo dualne z parlamentem, prezydentem, rządem, administracją, siłami zbrojnymi z nałożoną na te instytucje czapą rewolucyjną. Odpowiednikiem prezydenta jest w niej najwyższy przywódca (a właściwie islamski nadzorca religijno-prawny), parlamentu – Rada Strażników Rewolucji, armii – Korpus Strażników Rewolucji. Ten ostatni pełni też funkcje administracyjne, policyjne oraz ekonomiczne, jest właścicielem lub zarządcą sporych segmentów gospodarki Iranu.

Wszystkie te instytucje nadpaństwowe od początku były kontrolowane przez popleczników Chomeiniego i mają charakter nadzorczy wobec normalnych struktur państwa, co gwarantuje im konstytucja Republiki Islamskiej. Trzeba jednak pamiętać, że to parlament i prezydent tworzą politykę wewnętrzną i zagraniczną.

System nie ma nic wspólnego z totalitaryzmem; jeśli ktoś nie kwestionuje zasad republiki, na ogół może się wypowiadać swobodnie, choć za prezydentury Mahmuda Ahmadineżada wolności te były ograniczane. Parlamentarzyści wchodzą w ostre spory podczas sesji, podobnie jak kandydaci na deputowanych w trakcie kampanii wyborczych.

Przypomina to znaną nam z PRL zasadę „rząd rządzi, partia kieruje", z tą jednak różnicą, że formuła wiernie oddaje rzeczywistość, zaś w polskiej odmianie komunizmu partia kierowała i rządziła, a rząd oraz administracja po prostu wykonywały jej polecenia. W Iranie Rada Strażników Rewolucji oraz najwyższy przywódca nie wydają poleceń, lecz nadzorują.

Inna sprawa, że ów nadzór bywa bolesny, Rada może na przykład odrzucić kandydata na deputowanego jeszcze przed wyborami i w ten sposób wpływać na skład oraz decyzje parlamentu. W 1996 r. zanegowała aż 40 proc. kandydatur, co z jednej strony jest dowodem na jej dominację nad irańskim systemem politycznym, z drugiej na jego żywotność i relatywną otwartość na ścieranie się różnych poglądów.

Rada może też unieważnić przyjęte przez parlament ustawy, jeśli uzna je za nieislamskie. Taki system z pewnością razi miłośników demokracji w stylu zachodnim, ale warto pamiętać, że republika islamska została zaakceptowana przez naród irański w niezafałszowanym referendum; „za" głosowali nawet przeciwnicy Chomeiniego.

W Iranie uprawia się politykę i jest to polityka żywa, nie wszystkie persony życia politycznego są wrogo nastawione do Zachodu i ochoczo promują eksport terroryzmu. Chomeiniści – przewodzi im obecny najwyższy przywódca Ali Chamenei – dzielą się w parlamencie na umowne frakcje: islamską lewicę, islamską prawicę i centrum określane jako „nowoczesna" prawica.

Grupy te toczą fundamentalne spory o kształt republiki, model jej gospodarki, stosunki z zagranicą, wreszcie program nuklearny. To nie wrogi Zachodowi monolit, ale wciśnięte w surowe karby praw republiki bogactwo postaw i poglądów. Niczego takiego nie można powiedzieć o żadnym z państw Zatoki Perskiej, sojuszników USA. Nie ma w nich jakiejkolwiek demokracji i wyborów reprezentantów narodu, choćby pod kontrolą religijno-prawnego nadzorcy.

W końcu Iran to trwająca już dwa i pół tysiąca lat tradycja kulturowo-państwowa, a jego zachodni sąsiedzi to wzbogacone na ropie beduińskie plemiona.

W 2006 r. w polskiej prasie zaczęły się ukazywać artykuły i infografiki projektujące wojnę lotniczą Zachodu z Iranem. Głównymi celami były na nich ośrodki badań nuklearnych, poligony, centra dowodzenia. Naloty wisiały w powietrzu, były już ich plany, nawet wstępne terminy, brakowało tylko ostatecznej decyzji prezydenta USA.

Nie podjął jej nigdy. Już wtedy bowiem znawcy problemu ostrzegali, że naloty nie wystarczą, potrzebna będzie interwencja lądowa, podobny atak zostanie zaś odebrany przez Irańczyków jako wojna z ich narodem, a nie z reżimem ajatollahów.

Przesąd drugi: internacjonaliści terroru

I tak by rzeczywiście było, bowiem Iran mimo rewolucji islamskiej, po której nastała rewolucja kulturalna, kultywuje dawną tradycję państwową, perski nacjonalizm, a jego mieszkańcy są gorącymi patriotami nie porządku prawno-religijnego ustanowionego po 1979 r., ale ojczyzny. Irańczycy walczyliby z każdym agresorem, broniąc po prostu swojego kraju.

Pokazała to dobitnie wojna z Irakiem. Kiedy Saddam Husajn postanowił wykorzystać chaos porewolucyjny i zaatakował południe Iranu, do walki stanęli wszyscy, nie tylko chomeiniści.

W prowincji Urmia, zamieszkanej przez nestorian, na cmentarzach można oglądać groby szahidów (męczenników), którymi opiekuje się islamska republika. Podczas rocznicowych uroczystości nawiedzają je regionalni notable. Są to groby poległych na wojnie z Irakiem żołnierzy – chrześcijan. Kiedy autor tego artykułu dopytywał, jak zatem mogą być szahidami, usłyszał znaczącą odpowiedź: „To nie męczennicy za islam, ale za irańskie państwo". Nie do pomyślenia byłoby profanowanie tych grobów przez islamskich fanatyków, bo są państwową świętością.

Iran nie jest ani przedłużeniem szyickiej hierarchii religijnej, ani jej katapultą do krzewienia internacjonalistycznej rewolucji islamskiej, czyli – jak uważamy na Zachodzie – terroryzmu. To państwo i naród o sprecyzowanych interesach, historycznych granicach, oryginalnych cechach, w prostej linii kontynuator wcześniejszych państw perskich. Widać to wyraźnie na tle innych tworów muzułmańskich rewolucji, choćby Afganistanu talibów czy obecnego Państwa Islamskiego.

W Iranie nikt, nawet w najgorętszym uniesieniu rewolucyjnym, nie wpadł na pomysł niszczenia zabytków pogańskiej przeszłości. Nie było tam barbarzyństwa porównywalnego z rozstrzeliwaniem z dział czołgowych posągów Buddy w afgańskim Bamianie, co zdarzyło się talibom, czy rąbania łomami asyryjskich rzeźb, co praktykowali w Mosulu bojownicy Państwa Islamskiego. Wręcz przeciwnie, ajatollah Chomeini osobiście zabronił ruszania antycznych pozostałości.

Iran porewolucyjny czci pamięć dawnej chwały, co za prezydentury Mohammada Chatamiego przybierało chwilami wymiar demonstracyjny. Wycieczki szkolne do starożytnej stolicy Achemenidów w Persepolis czy jedynej już dziś w Iranie świątyni świętego ognia Ahuramazdy, głównego boga zoroastryzmu, w Jazdzie nie były niczym szczególnym. Wpisano je wręcz do programów nauczania.

Wielce pouczające jest obserwowanie uczennic w czarnych „rewolucyjnych" hidżabach, które w skupieniu obserwują pogańskiego kapłana podsycającego płomienie bóstwa dawnego Iranu. Dla równowagi trzeba jednak przyznać, że rewolucjoniści zakazali niektórych obyczajów, głównie wystawiania ciał zmarłych na żer ptakom w tzw. wieżach milczenia, co społeczności zoroastryjskie praktykowały do 1979 r. Obecnie grzebią zmarłych w ziemi, ale tak owiniętych foliami, by szczątki nie dotykały świętej gleby i jej nie hańbiły.

Sztandarowym dowodem na krzewienie internacjonalistycznej rewolucji islamskiej miałaby być zagraniczna aktywność zbrojna Iranu, czyli w zachodnich oczach, wspieranie terroryzmu. Tymczasem jest ona niczym innym jak utrwalaniem wpływów i poza frazeologią ma już niewiele wspólnego z eksportem rewolucji. Iran wspiera szyickie bojówki w Iraku, reżim Baszara al- -Asada w Syrii, rebeliantów Huti w Jemenie, Hezbollah w Libanie, bo grupy te budują jego pozycję w regionie. To nie krzewienie idei rewolucyjnych, ale geopolityka w czystej postaci, równoważenie siły innych państw własną strefą wpływów.

Takimi samymi pobudkami kierują się Katar, wspierając antyreżimowych bojowników w Syrii i islamistów w Libii, Zjednoczone Emiraty Arabskie, postępując podobnie, czy Arabia Saudyjska, interweniując po stronie sunnitów w Bahrajnie i Jemenie. Te trzy państwa walczą z Iranem o dominację i warto odnotować, że absolutnym liderem w wydatkach na zbrojenia jest, według danych sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI), wcale nie wojowniczy rzekomo Iran, ale Arabia Saudyjska. W 2014 r. Rijad wydał na ten cel ponad 80 mld dolarów, czyli 10,4 proc. PKB, zaś Teheran marne 12 mld dol., czyli 2,3 proc. PKB (dane za 2012 r., nowsze nie są dostępne, ale nie słychać było o jakimś znaczącym wzroście irańskich wydatków obronnych).

To królestwo Saudów, Emiraty i Bahrajn, wcale nie Izrael, najbardziej drżą przed ewentualną irańską bombą atomową, bo zmieniłaby ona układ geopolityczny na ich niekorzyść. Mimo nadętej pozy premiera Netanjahu nikt w Izraelu nie wierzy, że Iran kiedykolwiek użyłby jej przeciw np. Tel Awiwowi, bo naraziłby się na nuklearne uderzenie odwetowe, a jak dotąd – mimo buńczucznej retoryki, szczególnie za prezydenta Ahmadineżada – Teheran był bardzo racjonalny w swojej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa.

Iran nie krzewi rewolucji, lecz buduje strefę wpływów, konkurując w tym z innymi państwami. Antyizraelizm, bo nie da się udowodnić Iranowi antysemityzmu, także jest narzędziem politycznym wzmacniającym pozycję Teheranu wśród Arabów. Zapewne prędzej doczekamy nawiązania przez Ziemian kontaktów z obcą cywilizacją niż ataku Iranu na Izrael – ajatollahowie są zbyt wyrachowani, by porwać się na coś takiego.

Przesąd trzeci: kat kobiet i mniejszości

Być kobietą w Iranie, szczególnie dobrze wykształconą, o szerokich horyzontach, a sporo tam takich, nie jest łatwe. Ale być taką samą kobietą w Arabii Saudyjskiej czy nawet w Emiratach bywa dużo trudniejsze, w Afganistanie czy nawet Pakistanie to utrapienie, zaś na ziemiach Państwa Islamskiego – wręcz koszmar.

Konstytucja Iranu gwarantuje kobietom równouprawnienie, ale jednocześnie silnie umocowuje je na pozycji matek i żon. Teoretycznie po rewolucji islamskiej przywrócono wielożeństwo, małżeństwa dzieci, małżeństwa czasowe, znane tylko w szyizmie. Nowe prawa radykalnie obniżyły pozycję kobiet zarówno w społeczeństwie, jak i w rodzinie.