Czy ACTA przysłuży się referendum europejskiemu

Spór o ACTA może przysłużyć się przebiciu do dyskursu publicznego interesującej instytucji prawnej, jaką jest Europejska Inicjatywa Obywatelska (EIO), czasami zwana też referendum europejskim.

Może ona być skuteczną szczepionką na deficyt reprezentatywności w procesie stanowienia prawa unijnego, lecz uruchomienie tego narzędzia warunkowane jest wyjściem obywateli Unii z letargu, wywołaniem silnych emocji i nieprawdopodobną determinacją organizatorów (o czym dalej). ACTA kapitalnie do tego pasuje, podobnie jak pomysł Solidarnej Polski, by wykorzystując EIO, decydować o potencjalnym zawieszeniu realizacji pakietu klimatycznego do 2020 r.

Od 1 kwietnia

Abstrahując od meritum zagadnień związanych z ACTA i pakietem klimatycznym, a koncentrując się na sposobie aplikowania demokracji bezpośredniej w Unii, odnotujmy, że art. 11 ust. 4 traktatu o Unii Europejskiej (TUE), próbujący wzmocnić demokratyczną strukturę, przesądza, że „obywatele Unii w liczbie nie mniejszej niż milion, mający obywatelstwo znacznej liczby państw członkowskich, mogą podjąć inicjatywę zwrócenia się do Komisji Europejskiej o przedłożenie, w ramach jej uprawnień, odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, stosowanie traktatów wymaga aktu prawnego Unii".

Szczytne, acz z natury swej mało konkretne, postanowienia TUE precyzuje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 211/2011 z 16 lutego 2011 r. w sprawie inicjatywy obywatelskiej, które staje się w pełni stosowalne od 1 kwietnia 2012 r.

Rozporządzenie to próbuje – czy skutecznie, czas pokaże – godzić prostotę i przyjazność w stosowaniu EIO z formizmem koniecznym do ochrony obywateli Unii przed angażowaniem się w niepoważne (nieetyczne lub nielegalne) inicjatywy. By nie być gołosłownym, EIO nie może być przeprowadzona, gdy byłaby ona oczywistym „nadużyciem, oczywiście niepoważna lub dokuczliwa" lub byłaby w sposób oczywisty sprzeczna z wartościami Unii (art. 4 ust. 2).

Jedną z form ochrony jest rejestracja zamiaru przeprowadzenia EIO. Obowiązek ten powinien być spełniony z wykorzystaniem strony internetowej udostępnionej przez Komisję przed zebraniem niezbędnych deklaracji poparcia od obywateli. Wszystkie proponowane inicjatywy obywatelskie spełniające warunki ustanowione w rozporządzeniu Komisja musi (a nie tylko może) w ciągu dwóch miesięcy zarejestrować. Po zarejestrowaniu organizatorzy mogą zbierać deklaracje poparcia od obywateli.

Z drugiej strony Komisja została zobowiązana do ułatwienia przeprowadzania EIO między innymi poprzez udostępnienie „otwartego oprogramowania", które będzie mieć „odpowiednie elementy techniczne i zabezpieczenia (...) w odniesieniu do systemów zbierania deklaracji online" (motyw 16).

Krok po kroku

Zacznijmy jednak tę opowieść od początku, czyli od pomysłu przeprowadzenia EIO, który rodzi się w gorących głowach Europejczyków. Otóż organizatorzy muszą być obywatelami Unii i osiągnąć wiek uprawniający do głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, nadto powinni stworzyć Komitet Obywatelski w składzie co najmniej siedmioosobowym (z wyłączeniem europarlamentarzystów), grupujący mieszkańców co najmniej siedmiu państw unijnych (art. 3). Następnym krokiem jest wygenerowanie „przedmiotu i celu" proponowanej EIO. Jak to bywa w Unii w wystandaryzowanym formacie (załącznik II).

Tryb zbierania poparcia też nie jest dowolny i dość łatwo wpaść na prawne rafy. Otóż deklaracje poparcia muszą być sporządzone według jednego z dwóch dopuszczalnych wzorów, w formie papierowej lub elektronicznej. Zanim złożona zostanie pierwsza deklaracja online, system ich zbierania musi uzyskać autoryzację publiczną w trybie art. 6. W polskich warunkach powinien jej udzielić minister właściwy dla spraw cyfryzacji lub GIODO – o tym, który z tych organów, musi zadecydować rząd w terminie do 1 marca 2012 roku. Konieczne jest też pilnowanie, by ten sam sygnatariusz nie zadeklarował poparcia więcej niż raz, w jednym lub różnych państwach członkowskich.

EIO uzyska minimalne wymagane poparcie, jeśli zostanie poparta przez sygnatariuszy z co najmniej jednej czwartej państw członkowskich (czyli z co najmniej siedmiu). Nadto w co najmniej jednej czwartej państw członkowskich liczba sygnatariuszy przekroczy ustalone w rozporządzeniu wartości minimalne (art. 7). W Polsce ów próg wynosi minimum 37 500 obywateli. Powyższe jest uzupełnieniem milionowego progu poparcia wynikającego z samego TUE.

Kolejny krok to uzyskanie ze strony administracji publicznej państw, z których pochodzą sygnatariusze, „weryfikacji i potwierdzenia" prawidłowości wypełnienia przez nich deklaracji poparcia. Ów etap wydaje się konieczny, ale w praktyce znacznie wydłuży przeprowadzenie EIO i niebezpiecznie czyni obywateli zakładnikami administracji publicznej, która wystawia „certyfikat zgodności" (art. 8 ust. 2). Wydaje się, że można było zastosować mniej rygorystyczny, bazujący na próbkach losowo wybranych, tryb weryfikacji.