Więźniowie własnego sumienia - Antoni Górski o konflikcie prawa i moralności

Generalne ograniczenie możliwości powoływania się na klauzulę sumienia zawiera art. 30 ustawy, zgodnie z którym „lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki". Podobne rozwiązania przyjęte są również w art. 12 ustawy z 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej.

Zdania odrębne

Na tle tych regulacji prawnych Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN przyjął 12 listopada 2013 r. dokument zatytułowany „Stanowisko w sprawie tzw. klauzuli sumienia". Dotyczy ono prawa do odmowy wykonywania przez lekarzy i pielęgniarki świadczeń medycznych uznawanych prawnie za dopuszczalne, ale pozostających w sprzeczności z systemem wartości osób mających je wykonywać.

Stanowisko zostało uchwalone 24 głosami za, dwie osoby były przeciw, przy czym prof. Barbara Chyrowicz złożyła zdanie odrębne z uzasadnieniem, kwestionując zwłaszcza dwa poglądy wyrażone w przyjętym dokumencie. Pierwszy dotyczy rozumienia kluczowego słowa „bezpośrednio" we fragmencie stanowiska, w którym wskazuje się, że lekarz, pielęgniarka i położna mają prawo odmówić osobistego wykonania lub współuczestniczenia w wykonaniu świadczenia zdrowotnego wówczas, gdy działanie takie bezpośrednio narusza bądź stwarza bezpośrednie i realne zagrożenie dla dobra, które wedle ich przekonań moralnych powinno podlegać bezwzględnej ochronie. W szczególności wzbudził jej sprzeciw pogląd, że wypisanie recepty na środki postkoitalne nie jest objęte klauzulą sumienia dla lekarza przekonanego o tym, że od powstania pierwszej komórki nowego organizmu mamy już do czynienia z żywym organizmem. Drugim zanegowanym przez nią fragmentem stanowiska jest pogląd, według którego w orzeczeniu dotyczącym przerwania ciąży opinia matki jest dla lekarza wiążąca. Zgodnie z nim bowiem jeżeli kobieta chce przerwać ciążę w okolicznościach, o których mowa w art. 4a ust. 1 ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, „lekarz powinien orzec o istnieniu wskazania do zabiegu", co oznacza, że decyzję o przerwaniu ciąży powierza się w praktyce wyłącznie matce poczętego dziecka.

Głos intelektualistów

Nie ulega wątpliwości, że przyjęta w stanowisku interpretacja zawęża i tak restrykcyjną treść klauzuli sumienia, ograniczając możliwość powoływania się na nią przez osoby nieakceptujące ze względów moralnych wykonywania określonego rodzaju świadczeń zdrowotnych. Jest więc rzadkim przypadkiem sytuacja, kiedy to środowisko intelektualistów opowiada się raczej za ograniczaniem sumienia, zamiast podkreślać, że pacjent i lekarz powinni wzajemnie respektować swoją godność oraz wyznawane systemy wartości. Niejako w reakcji na to stanowisko uczonych z Polskiej Akademii Nauk wydana została deklaracja, opracowana przez dr Wandę Półtawską, należącą do grona najbliższych przyjaciół Jana Pawła II, wzywająca ludzi służby zdrowia do jak najszerszego korzystania z klauzuli sumienia. Deklaracja ta, odwołując się do wolności sumienia, jest bliższa treści i duchowi Konwencji Praw Człowieka oraz konstytucji niż stanowisko gremium PAN. Nie może więc dziwić, że podpisuje ją coraz więcej pracowników ochrony zdrowia.

Trzeba uznać, że jest jakimś paradoksem, iż kontrowersje wokół klauzuli sumienia nasiliły się w krótkim czasie po obchodzonym w naszym kraju 25-leciu odzyskania wolności. Przecież początek zmagań o niezbywalne prawo człowieka do wolności zaczyna się zawsze od niezgody sumienia na narzucane mu niezasadne, naruszające jego niezbywalną godność ograniczenia. Pozostaje aktualne, zaprawione głęboką goryczą, wyznanie Norwida: „O nie skończona dziejów jeszcze praca! Nie przepalony jeszcze glob sumieniem!".

Autor jest sędzią, byłym przewodniczącym Krajowej Rady Sądownictwa