Regulacje kodeksu postępowania karnego dotyczące tajemnic zawodowych próbują wyważyć dwie wartości, którym nie można przyznać prymatu a priori. Z jednej bowiem strony w interesie publicznym leży dojście w procesie karnym do prawdy materialnej, z drugiej ten sam wzgląd przemawia za ochroną interesu osoby powierzającej wrażliwe informacje przedstawicielowi zawodu zaufania publicznego (za takim ujęciem istoty tajemnicy zawodowej przemawia aktualne orzecznictwo – zob. m.in. wyrok TK z 22 listopada 2004 r., sygn. SK 64/03). Niemniej ustawodawca wartościuje tajemnice zawodowe, dzieląc je na tzw. zwykłe i szczególnie chronione. Do tej drugiej kategorii zgodnie z art. 180 § 2 k.p.k. zaliczył tajemnicę notarialną, adwokacką, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarską, dziennikarską i statystyczną. Kryterium rozgraniczenia tajemnic jest wyjątkowo wrażliwy charakter informacji gromadzonych przez osoby wykonujące wymienione zawody. Ochrona tajemnicy w procesie karnym dotyczy zarówno przesłuchiwania osób obowiązanych do jej zachowania (art. 180 k.p.k.), jak i zabezpieczania przedmiotów objętych tą tajemnicą (art. 225–226 k.p.k.).
Ważny jest zamiar
Samo zabezpieczenie materiałów zawierających informacje objęte tajemnicą zawodową odbywa się na zasadach ogólnych, z modyfikacjami wynikającymi z art. 225 k.p.k. Prokurator zawsze samodzielnie decyduje o zabezpieczeniu każdego dowodu, który w jego ocenie ma duże znaczenie w prowadzonym postępowaniu, także takiego, który objęty jest tajemnicą zawodową. W tym celu może wydać postanowienie o żądaniu wydania rzeczy na podstawie art. 217 § 1 k.p.k., jak również zarządzić przeszukanie zmierzające do zabezpieczenia dowodów na podstawie art. 219 § 1 lub 2 k.p.k. Stanowisko takie znajduje oparcie nie tylko w poglądach doktryny, lecz także orzecznictwie sądów. Warto przywołać postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 25 października 2011 r., sygn. II AKz 671/11 (niepubl.), w którym sąd słusznie stwierdził, że prokurator jako gospodarz postępowania przygotowawczego jest uprawniony do dokonania czynności procesowej, jaką jest przeszukanie, i na powyższe zbędne jest uzyskiwanie zgody sądu. Jak zatem konkluduje SA w Gdańsku, prokurator w celu uzyskania dokumentów mogących zawierać tajemnicę zawodową nie musi najpierw występować z wnioskiem do sądu o zwolnienie z zachowania tajemnicy zawodowej szczególnie chronionej. Co więcej, nie tylko nie jest zobligowany, ale wręcz działanie takie pozbawione byłoby podstaw prawnych, bo sąd, rozstrzygając zażalenie na postanowienie sądu I instancji zobowiązujące osobę do wydania dokumentów objętych tajemnicą zawodową szczególnie chronioną (na wniosek prokuratora), zmienił je w ten sposób, że na podstawie art. 226 k.p.k. a contrario wniosek prokuratora pozostawił bez rozpoznania. Dopiero bowiem zamiar wykorzystania dokumentów objętych tajemnicą zawodową szczególnie chronioną lub zawierających informacje niejawne jako dowodów w postępowaniu karnym, zgodnie z art. 226 k.p.k., wymaga zgody sądu.
Ustawodawca w celu zagwarantowania ochrony tajemnicy zawodowej przewidział szczególny tryb postępowania, który ma uniemożliwić ujawnienie jej osobom nieuprawnionym (tzn. wszystkim z wyjątkiem prokuratora i sądu). Zgodnie z art. 225 § 1 k.p.k., jeżeli kierownik instytucji państwowej lub samorządowej albo osoba, u której dokonano zatrzymania rzeczy lub u której przeprowadza się przeszukanie, oświadczy, że wydane lub znalezione przy przeszukaniu pismo lub inny dokument zawiera informacje niejawne lub wiadomości objęte tajemnicą prawnie chronioną, albo ma charakter osobisty, organ przeprowadzający czynność ma obowiązek umieścić te dokumenty w opieczętowanym opakowaniu bez zapoznawania się z nimi i niezwłocznie przekazać je prokuratorowi lub sądowi. Tryb ten nie obowiązuje, gdy posiadaczem dokumentów jest osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa.
Szczególna regulacja dotyczy postępowania z dokumentami i pismami obejmującymi okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy. W takim przypadku, zgodnie z art. 225 § 3 k.p.k., jeżeli oświadczenie takie złoży obrońca, organ dokonujący czynności pozostawia te dokumenty wymienionej osobie bez zapoznawania się z ich treścią lub wyglądem. Jeśli natomiast oświadczenie złoży osoba niebędąca obrońcą i budzi ono wątpliwości, to organ bez zapoznawania się z tymi dokumentami umieszcza je w opieczętowanym opakowaniu i niezwłocznie przekazuje sądowi, który podejmuje decyzję co do ich zwrotu osobie, od której je zabrano (jeśli zawierają informacje objęte tajemnicą obrończą), bądź wydaje postanowienie o ich zatrzymaniu dla celów postępowania. Z uwagi na bezwzględny zakaz dowodowy oczywiste jest, iż prokurator nie może także wydać postanowienia o żądaniu wydania dokumentów zawierających tajemnicę obrończą. Per analogiam zakaz taki będzie dotyczył również rzeczy objętych tajemnicą dziennikarską w zakresie, w jakim zawierają informacje umożliwiające identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli zastrzegły nieujawnianie powyższych danych, choć z uwagi na wyjątek przewidziany w art. 180 § 4 k.p.k. prokurator będzie uprawniony do zażądania wydania rzeczy i zabezpieczenia takich informacji, jeśli dotyczą przestępstwa, o którym mowa w art. 240 § 1 k.k. W takim wypadku istnieje bowiem możliwość zwolnienia z tajemnicy dziennikarskiej. Mimo że kwestia ta nie została uregulowana expressis verbis, to wydaje się, że powinien tu zostać zastosowany tryb zabezpieczenia dokumentów z art. 225 § 3 k.p.k. W tym trybie powinien zostać także rozstrzygnięty ewentualny spór prokuratora z osobą, u której zabezpiecza się dokumenty, o charakter tajemnicy dziennikarskiej. Obowiązek pozostawienia dokumentów wskazany w art. 225 § 3 k.p.k. dotyczy bowiem wyłącznie oświadczenia obrońcy, i to tylko w zakresie tajemnicy obrończej.
Tylko gdy to niezbędne
Zgodnie z art. 226 k.p.k. w kwestii wykorzystania dokumentów zawierających informacje niejawne lub tajemnicę zawodową jako dowodów w postępowaniu karnym stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia określone w art. 178–181 k.p.k., z tym zastrzeżeniem, że o wykorzystaniu jako dowodów dokumentów zawierających tajemnicę lekarską decyduje prokurator. Dlatego też w odniesieniu do tzw. tajemnic zawodowych zwykłych (m.in. tajemnica skarbowa, ZUS itp.), zgodnie z art. 180 § 1 k.p.k., decyzję o wykorzystaniu materiałów zawierających informacje nimi objęte podejmuje prokurator, wydając stosowne postanowienie.
