Sądy powołują się w tym przypadku na art. 17 § 1 pkt 2) k.p.k., argumentując, iż osoba niepoczytalna ma wyłączoną winę, a co za tym idzie nie może popełnić przestępstwa. Umorzenie postępowania następuje przy tym bez przeprowadzenia postępowania dowodowego. Stwarza to poważne niebezpieczeństwo dla wolności i swobód obywatelskich. Może się bowiem zdarzyć, że postępowanie karne zostanie umorzone na podstawie art. 17 § 1 pkt 2) k.p.k. w sytuacji, gdy oskarżony nie popełnił w ogóle zarzucanego mu czynu. Aby to potwierdzić lub wykluczyć należy przeprowadzić całe postępowanie dowodowe, poddać analizie zgromadzony materiał dowodowy i rozstrzygnąć, czy w ogóle doszło do popełnienia czynu zabronionego, a jeśli tak to kto był jego sprawcą. Dopiero w przypadku pozytywnych odpowiedzi na te pytania można badać, czy osobie, która popełniła czyn zabroniony można przypisać winę, a zatem odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa. Spośród negatywnych przesłanek procesowych, wymienionych w art. 17 § 1 k.p.k., pierwszeństwo mają bowiem te wyszczególnione w pkt. 1, jako dalej idące i wywołujące skutki najbardziej dla oskarżonego korzystne. Inaczej pisząc – uniewinnienie znajduje się przed umorzeniem, wyprzedza umorzenie. Dodatkowo uniewinnienie, mając pozytywniejszy wydźwięk, liczy się dużo bardziej w opinii społecznej niż umorzenie.
Powyższe oznacza, że do chwili orzekania powinny być przeprowadzone wszelkie dowody niezbędne do wyjaśnienia, czy dana osoba popełniła zarzucany jej czyn. Jeżeli nastąpi wyjaśnienie przedmiotu procesu to odpadną racje dla załatwienia sprawy na płaszczyźnie tylko formalnej (poprzez umorzenie postępowania) – wówczas należy dać pierwszeństwo ocenie materialnej i wydać wyrok uniewinniający. Nie można bowiem, poprzez umorzenie postępowania, pozbawić oskarżonego prawa do uzyskania wyroku uniewinniającego w sytuacji, gdy brak jest podstaw do skazania.
Można wyobrazić sobie przypadek, gdzie osoba chora psychicznie zostanie niesłusznie oskarżona o popełnienie przestępstwa, a następnie postępowanie wobec niej zostanie umorzone. Bez przeprowadzenia dowodów i poddania ich kontroli sądu (w tym kontroli instancyjnej) istnieje niebezpieczeństwo, że oskarżony nie będzie mógł bronić się przed zarzutem i zostanie uznany za sprawcę czynu zabronionego (z niebezpieczeństwem zastosowania wobec niego detencji), w sytuacji gdy dany czyn zabroniony popełniła inna osoba.
Stosownie do art. 414 § 1 k.p.k. – w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie albo umarza je warunkowo. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1) i 2) k.p.k. sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny. Obliguje to sąd do zbadania całokształtu materiału dowodowego. W postępowaniu karnym stan psychiczny oskarżonego ma znaczenie bowiem dopiero po ustaleniu, że oskarżony dopuścił się czynu zabronionego. Art. 31 § 1 k.k. oraz art. 414 § 1 zd. 2) k.p.k., używają określeń „sprawca w chwili czynu", „kto (...) w czasie czynu", co oznacza, że musi zachodzić zbieżność w czasie dwóch przesłanek: popełnienie przez oskarżonego czynu zabronionego oraz niepoczytalność oskarżonego.
Umorzenie postępowania bez przeprowadzenia postępowania dowodowego przekłada się również na naruszenie art. 424 § 1 pkt 1) k.p.k. Stosownie do tego przepisu, który znajduje zastosowanie zarówno do wyroków, jak i postanowień, uzasadnienie powinno zawierać wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych. Treść uzasadnienia powinna ustalać a posteriori proces myślowy, który poprzedzał wydanie orzeczenia. Obowiązkiem sądu jest zatem wykazanie w uzasadnieniu, czy oskarżony był sprawcą zarzucanego mu czynu zabronionego, co można uczynić dopiero po dokonaniu oceny zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Inaczej, sąd – umarzając postępowanie – antycypuje winę oskarżonego.
