Postępowanie karno-skarbowe: lek na syndrom instrumentalizmu

Jeśli instrumentalnie wszczynane postępowania karnoskarbowe to ciężka choroba, to potrzeba na nią silnego lekarstwa. Może nim być uchwała NSA lub wyrok Trybunału Konstytucyjnego, odnoszący się do istoty problemu – piszą prawnicy.

Publikacja: 08.03.2019 08:09

Postępowanie karno-skarbowe: lek na syndrom instrumentalizmu

Foto: Adobe Stock

Kwestia wpływu wszczęcia postępowania karnego skarbowego na zawieszenie biegu terminu przedawnienia od pewnego już czasu stanowi przedmiot dyskusji w gronie praktyków i teoretyków prawa podatkowego, a także analiz w orzecznictwie sądów administracyjnych. O poziomie skomplikowania tej materii i trudności w jej ocenie świadczy kierowanie przez kolejne składy orzekające zagadnień prawnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Czytaj także: Jak się bronić w postępowaniu karno-skarbowym

W ubiegłym roku (uchwała składu siedmiu sędziów z 18 czerwca 2018 r., sygn. akt I FPS 1/18) Naczelny Sąd Administracyjny rozstrzygał zagadnienie prawne dotyczące tego, jakie elementy powinno zawierać zawiadomienie o zawieszeniu biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego z uwagi na wszczęcie postępowania karnego skarbowego, aby mogło rzeczywiście odnieść skutek prawny w postaci zawieszenia przedawnienia zobowiązania podatkowego.

Poważne wątpliwości

Obecnie natomiast na rozpoznanie przez skład siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego oczekuje zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości (skierowane postanowieniem z dnia 30 października 2018 r. o sygn. akt I FSK 1960/16): Czy dla skuteczności zrealizowania obowiązku wynikającego z art. 70c ordynacji podatkowej zawiadomienie, o którym mowa w tym przepisie, należy doręczyć bezpośrednio podatnikowi czy jego pełnomocnikowi, który został ustanowiony w postępowaniu kontrolnym lub podatkowym, nawet jeżeli zawiadomienia tego dokonuje organ podatkowy, przed którym nie toczy się żadne postępowanie z udziałem pełnomocnika strony? Czy uchybienie w realizacji powyższego obowiązku winno być badane przez pryzmat jego wpływu na wynik sprawy czy jako brak ziszczenia się materialnoprawnego skutku przewidzianego w art. 70 § 6 pkt 1 ordynacji podatkowej?

Innymi słowy, skład siedmiu sędziów rozstrzygnie, czy jeśli podatnik ustanowił w danym postępowaniu pełnomocnika, zawiadomienie o zawieszeniu biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego, którego dotyczy to postępowanie, z uwagi na wszczęcie postępowania karnego skarbowego powinno być doręczone podatnikowi czy pełnomocnikowi.

Ponadto NSA odpowie na pytanie, czy skuteczne zawieszenie biegu terminu przedawnienia może nastąpić w razie ewentualnego wadliwego doręczenia zawiadomienia o zawieszeniu.

Sedno jest gdzie indziej

Pytania kierowane do NSA przez składy orzekające koncentrują się na formalnej stronie zawiadamiania podatników o zawieszeniu biegu terminu przedawnienia w przypadku wszczęcia postępowania karnego skarbowego, ale rzeczywiste sedno problemów wiążących się z przesłanką wszczęcia postępowania jako sposobu zawieszania biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego wydaje się leżeć gdzie indziej. Chodzi tu o dostrzegany przez podatników, przedstawicieli nauki, a nawet niekiedy przez sądy problem instrumentalnego wszczynania postępowań karnych skarbowych, których celem nie jest ustalenie znamion czynu, osoby sprawcy i jego winy, a jedynie zawieszenie biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego, tak aby można było kontynuować kontrolę podatkową, celno-skarbową czy też postępowanie podatkowe.

Problem ten trafnie zdiagnozowali Marek Isański (prezes Fundacji Praw Podatnika) oraz Dariusz Żurawski w artykule opublikowanym 18 grudnia 2018 r. w „Rzeczpospolitej" – „Z czego wynika nadużywanie przez fiskusa wszczynania postępowań". Autorzy zwrócili także uwagę na swego rodzaju „negatywny spór kompetencyjny" między pionem sądownictwa administracyjnego a sądami karnymi – mianowicie w obecnym stanie prawnym sądy karne nie mają w zasadzie możliwości kontroli zasadności wszczynania postępowań przygotowawczych w sprawie przestępstw lub wykroczeń skarbowych. Z kolei dotychczasowe orzecznictwo sądów administracyjnych mocno podkreśla, że ocenianie zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego nie mieści się we właściwości sądów administracyjnych. Jak uzasadniają sądy, akty wydawane w postępowaniu karnym skarbowym nie podlegają kontroli sądów administracyjnych, zaś zawiadomienie o zawieszeniu biegu terminu przedawnienia jest aktem wtórnym wobec samego wszczęcia postępowania karnego skarbowego.

Liczy się wynik

Co prawda pojawiają się wyroki NSA (np. z dnia 24 listopada 2016 r. sygn. akt. II FSK 1488/15, z dnia 19 kwietnia 2018 r., sygn. akt II FSK 889/1 i II FSK 923/16) wskazujące, że przy ocenie, czy wszczęcie postępowania karnego skarbowego skutecznie zawiesiło bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego należy brać pod uwagę wynik postępowania karnego skarbowego. W wymienionych wyrokach sądy analizowały, co w sytuacji, gdy postępowanie karne skarbowe (którego wszczęcie zawiesiło bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego) zostało umorzone z tego względu, że czyn, którego to postępowanie dotyczyło, stanowił nie przestępstwo skarbowe, ale wykroczenie skarbowe – które w chwili wszczynania postępowania karnego skarbowego było już przedawnione. Sądy stwierdziły, że skoro postępowanie karne skarbowe w ogóle nie mogło być w takich okolicznościach wszczęte, zawiadomienie o nim nie może odnosić skutku na gruncie ordynacji podatkowej (skutkować zawieszeniem przedawnienia zobowiązania podatkowego).

Z kolei w wyroku II FSK 2556/16 NSA wskazał, że „przed wydaniem decyzji organ odwoławczy zbada również, jaki był końcowy wynik postępowania w sprawie karnej skarbowej z uwagi na zawieszenie biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego na podstawie art. 70 § 6 pkt 1 o.p. Bowiem zgodnie z tym przepisem zawieszenie biegu terminu przedawnienia powoduje wszczęcie postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, jeżeli postępowanie to wiąże się z niewykonaniem zobowiązania, którego dotyczy bieg przedawnienia".

Zdrowy rozsądek

Powołane wyżej orzeczenia są jednak jednostkowymi przykładami zdrowego rozsądku sędziowskiego zmierzającego do właściwego „ułożenia" relacji między postępowaniem karnym skarbowym a instytucją przedawnienia. Właściwego – czyli takiego, które uwzględnia zarówno cele wszczęcia postępowania przygotowawczego, stawiane przez prawo karne skarbowe, zasadę pewności stosunków prawnych, której realizacji ma służyć instytucja przedawnienia zobowiązań podatkowych oraz (i przede wszystkim) – perspektywę konstytucyjną.

Natomiast próby radzenia sobie przez praktykę orzeczniczą z problematycznymi sytuacjami na styku postępowania karnego skarbowego i przedawnienia zobowiązań podatkowych za pomocą kierowania pytań do składów siedmiu sędziów NSA dotyczących czysto formalnej strony zawiadomień o zawieszeniu biegu terminu przedawnienia przypominają nieco próby leczenia zapalenia płuc herbatką z lipy. W pełni podzielamy tu ocenę takich działań wyrażoną przez Marka Isańskiego i Dariusza Żurawskiego – jak piszą oni w przywołanym artykule: „Jest oczywiste, że to są zagadnienia prawne, ale dość oczywiste i trzeciorzędnej wagi. I że istotnym zagadnieniem jest zapewnienie sądowej ochrony praw podatnika przed łamiącym prawo aparatem skarbowym".

Klincz orzeczniczy

Porównując przypadki instrumentalnie wszczynanych postępowań karnych skarbowych do ciężkiej choroby, trzeba ocenić, że obecna sytuacja wymaga silnego i skutecznego lekarstwa. Takim lekarstwem może być uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego (lub wyrok Trybunału Konstytucyjnego) wprost odnosząca się do istoty problemu, czyli kwestii, czy wszczęcie postępowania karnego skarbowego (o którym podatnik zostaje zawiadomiony) w każdym przypadku skutkuje zawieszeniem biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego, czy nawet wszczęcie postępowania karnego skarbowego wbrew zakazom wynikającym z kodeksu postępowania karnego (takim jak przedawnienie karalności czynu), czy i w jaki sposób możliwa jest weryfikacja, czy wszczęcie postępowania karnego skarbowego odnosi skutek na gruncie ordynacji podatkowej.

Monika Ruzik jest adwokatem,

a Agnieszka Tałasiewicz doradcą podatkowym, partnerem

w Zespole Postępowań Podatkowych i Sądowych EY

Kwestia wpływu wszczęcia postępowania karnego skarbowego na zawieszenie biegu terminu przedawnienia od pewnego już czasu stanowi przedmiot dyskusji w gronie praktyków i teoretyków prawa podatkowego, a także analiz w orzecznictwie sądów administracyjnych. O poziomie skomplikowania tej materii i trudności w jej ocenie świadczy kierowanie przez kolejne składy orzekające zagadnień prawnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Czytaj także: Jak się bronić w postępowaniu karno-skarbowym

Pozostało 94% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Subskrybuj
Opinie Prawne
Michał Bieniak: Co ma sędzia Szmydt do reformy wymiaru sprawiedliwości
Opinie Prawne
Rafał Adamus: Możliwa korporacja doradców restrukturyzacyjnych
Opinie Prawne
Robert Gwiazdowski: Sędziowie nie potrzebują poświadczeń bezpieczeństwa, bo sami tak zadecydowali
Opinie Prawne
Tomasz Pietryga: Tomasz Szmydt to czarna owca czy w sądach mamy setki podobnych sędziów?
Materiał Promocyjny
Dlaczego warto mieć AI w telewizorze
Opinie Prawne
Kajetan Bartosiak: O badaniu trzeźwości nie tylko w Dniu Strażaka