Kazimierz M. Ujazdowski: Fałszywy patriotyzm

Tytuł, lead i śródtytuły pochodzą od redakcji

Debata publiczna w Polsce cierpi na brak głosów wypowiadanych w logice odpowiedzialności państwowej – dotyczy to zarówno ludzi związanych z rządem, jak i opozycją. Dlatego też z dużym zainteresowaniem przeczytałem tekst „Pułapki złej reputacji” („Rzeczpospolita”, 14 lipca). Artykuł zasługuje na uwagę nie tylko ze względu na jednoznaczną diagnozę radykalnego pogorszenia wizerunku Polski na arenie międzynarodowej, ale także na rekomendacje, które sformułowano w logice interesu publicznego z intencją przełamania złego stanu rzeczy. Właśnie szacunek dla intencji autorów skłania mnie do głosu polemicznego i wskazania na to, co w tekście nie jest obecne, a wydaje się kluczowe dla problemu reputacji Polski. Zabieram głos w tej sprawie również dlatego, że w przeszłości miałem zaszczyt uczestniczyć w budowie podstaw programowych dyplomacji historycznej, a także instytucji, które dobrze służyły promocji Polski.

Instrumentalizacja historii

Tekst „Pułapki złej reputacji” bardzo słusznie zauważa dramatyczne pogorszenie się opinii na temat Polski poza granicami kraju, fundamentalne negatywne znaczenie tego faktu dla naszego bezpieczeństwa, naszej pozycji gospodarczej czy pozycji negocjacyjnej w ramach Unii Europejskiej. Autorzy słusznie piszą o potrzebie konsensusu między opozycją a rządem, jeśli chodzi o dbałość o nasz wizerunek za granicą. Zgadzam się także z poglądem, że wina za ten stan rzeczy nie leży wyłącznie po stronie rządowej. Jestem przeciwnikiem przenoszenia sporów wewnętrznych na arenę międzynarodową, a tym bardziej używania określeń „faszystowski” w odniesieniu do modelu władzy po 2015 r. Jednak zasadnicza odpowiedzialność za regres reputacji spoczywa na PiS, które świadomie zawładnęło sądownictwem wbrew polskiej i europejskiej tradycji ustrojowej.

Autorzy tekstu nie zauważają także kolejnej, poza destrukcją sądownictwa i łamaniem konstytucji, przyczyny pogorszenia polskiej reputacji w postaci instrumentalizacji patriotyzmu i historii na użytek rywalizacji wewnętrznej. Upartyjnienie historii doprowadziło do wstrzymania dyplomacji publicznej i zdolności promocyjnych Polski. Doszło także do zmarnowania dorobku państwowego wypracowanego od czasu centroprawicowej AWS – mimo wzlotów i upadków polskiej polityki pamięci nigdy nie doświadczyła ona tak potężnego zerwania i upartyjnienia jak to, które ma miejsce od 2015 r.

Założenia dyplomacji publicznej

Przypomnieć wypada, że dyplomacja publiczna (jej częścią jest polityka historyczna) tworzona była z powodzeniem od końca lat 90. jako oryginalna polityka publiczna projektowana mocą własnych pomysłów, a nie konieczności zewnętrznych. Jej kluczowym założeniem było promieniowanie polskiej kultury i dziedzictwa historycznego, a przez to wzmacnianie prestiżu i pozycji Polski. Dyplomacja historyczna kontynuowała najlepsze tradycje kreatywnych ośrodków polskiej emigracji. Krąg paryskiej „Kultury” był nastawiony na związanie sprawy niepodległości Polski z prawami narodów ujarzmionych przez ZSRR. Także w kręgach katolików świeckich identyfikowano potrzebę uniwersalizacji przesłania. Kapitalny przykład takiego myślenia dawała doradczyni prymasa Wyszyńskiego Maria Winowska, której korespondencja z Janem Nowakiem Jeziorańskim ukazała się staraniem Ossolineum.

Skuteczna dyplomacja publiczna eksponuje te wątki doświadczenia historycznego, które mają walor uniwersalny i mogą przyciągać uwagę innych narodów. Nie chodzi zatem o ukazanie swojej wyjątkowości i wyższości nad innymi narodami, lecz o jak największe promieniowanie kultury. Stąd wyraźna preferencja dla wolności jako wartości kluczowej w historii Polski, orientacja na obronę praw innych narodów i prezentacja współczesnego sensu idei solidarności. Te same założenia przyświecały ukazywaniu kultury chrześcijańskiej w Polsce i dziedzictwa myśli Jana Pawła II jako czynnika promocji godności i praw osoby ludzkiej.

Zgodnie z postulatami twórców polskiej dyplomacji publicznej od lat 90. jej ważnym elementem musiało stać się dziedzictwo Solidarności – największego ruchu obywatelskiego w dziejach powojennej Europy. Takie cele przyświecały mi, gdy jako minister kultury i dziedzictwa narodowego współtworzyłem Muzeum Historii Polski, Europejskie Centrum Solidarności czy Ośrodek Pamięć i Przyszłość we Wrocławiu. Takie cele przyświecały prof. Bronisławowi Geremkowi i Andrzejowi Zakrzewskiemu, gdy kładli podwaliny pod Instytut Adama Mickiewicza.

Drastyczna zmiana, jaka ma miejsce po 2015 r. polega na poświęceniu polityki historycznej na ołtarzu celów doraźnych. Podstawową intencją rządzących nie jest pozyskanie zainteresowania Polską elit i społeczeństw mających kontakt z naszym krajem, lecz używanie historii do celów walki wewnętrznej. W takiej logice centralne znaczenie nabierają sprawy marginalne z punktu widzenia skutecznej promocji, jak dzieje żołnierzy wyklętych.

Żołnierzom wyklętym należy się pamięć i hołd, ale obóz władzy zafałszował historię, uznając ich los za kluczowy dla sprawy polskiej wolności, spychając w ten sposób pamięć o Armii Krajowej na drugi plan. Podobnie jest z upamiętnianiem mniejszych ruchów opozycyjnych w rodzaju Solidarności Walczącej, a zapominanie o kluczowym w sensie historycznej roli, ponadpartyjnym i uniwersalistycznym dziedzictwie Solidarności. Instrumentalnie traktowana jest Polska Fundacja Narodowa, która mimo ogromnych kwot przeznaczonych na jej działalność z budżetu nie przyniosła ani jednego projektu realnie budującego pozytywny wizerunek naszego kraju.

Strategiczne interesy

Tak błędne ustawienie polityki musiało skutkować zanikiem nowoczesnej dyplomacji publicznej. Smutnym tego dowodem są zmarnowane okazje związane z wielkimi rocznicami w historii Polski, takimi jak 1050-lecie Chrztu Polski, 100-lecie niepodległości, które powinniśmy obchodzić z rozmachem i udziałem partnerów zagranicznych. Warto przypomnieć, że w 2000 r., gdy dopiero powstawały wyspecjalizowane instytucje w tej dziedzinie, rząd AWS potrafił zorganizować w Gnieźnie uroczystości z udziałem premierów państw Grupy Wyszehradzkiej i kanclerza Niemiec oraz przedstawicieli elit kulturalnych naszych sąsiadów. W tym samym roku polska dyplomacja kulturalna święciła sukces podczas Targów Książki we Frankfurcie.

Osobnym problemem jest to, czy można uprawiać skuteczną dyplomację publiczną, używając nader często retoryki antyeuropejskiej i stosując praktykę polityczną sprzeczną z własną wolnościową tradycją ustrojową, która mogłaby być tytułem do „sławy i chwały”. W żadnym razie nie chodzi tu o dyktat poprawności politycznej ani przyjęcie punktu widzenia zwolenników przeniesienia kluczowych kompetencji państwowych na poziom europejski. Po prostu dojrzałe państwa europejskie (silni gracze unijni) opanowały sztukę dbałości o własne interesy przy używaniu języka, który eksponuje wartość współpracy europejskiej. W przeciwieństwie do tego modelu polityki rząd PiS uprawia retorykę antybrukselską na użytek wewnętrzny, odstępując przy tym wielokrotnie od realizacji ważnych interesów wewnątrz UE.