Piotr Zaremba: recenzja książki Smoleńsk. Zapis śmierci

Ta książka jest mozaiką, przeglądem najrozmaitszych zdarzeń i epizodów związanych ze smoleńską katastrofą. Ułożonych zgodnie z logiką sugestywnego filmu fabularnego: najpierw sama katastrofa, potem retrospekcja – jak do niej doszło, wreszcie wydarzenia już po. Ta mozaika niesie ze sobą nieustanne zmiany nastrojów: tragedia przeplata się z epizodami groteskowymi, czyjeś życie prywatne nakłada się na politykę. Tym ważniejszy był ostatni akord.

I autorzy wybrali go starannie. To telefoniczna rozmowa Janusza Palikota z politykiem PO z Pomorza Zachodniego Stanisławem Gawłowskim. Palikot odbył ją po przyjeździe na pogrzeb Sebastiana Karpiniuka, jednej ze smoleńskich ofiar. Zapraszając Gawłowskiego na obiad, postanowił się popisać. "Słuchaj, Staszek, a może zjedlibyśmy dziś obiad? A wiesz co będzie dzisiaj w menu? Kuchnia katyńska: kaczka po smoleńsku i krwawa Mary".

Surowy detal

Gawłowski miał odłożyć po tej wypowiedzi swego ówczesnego partyjnego kolegi słuchawkę, za co mu chwała. Ale ja traktuję ją jako przyczynek do debaty o "przemyśle pogardy". I dedykuję to świadectwo już nie politycznego cynizmu (byłby nim publiczny show), ale jakiegoś ponurego defektu Palikotowej natury, wszystkim jego obrońcom. Teatrowi Ósmego Dnia. Kazimierzowi Kutzowi, Cezaremu Michalskiemu i Eustachemu Rylskiemu. Również profesorowi Wojciechowi Sadurskiemu, który źdźbło w oku posmoleńskich radykałów opisuje najbrutalniejszym językiem, a dla takich ekscesów ma pełne wyrozumiałości milczenie. A także, last but not least, liderom PO, którzy złe skłonności winiarza z Biłgoraja hodowali – ku własnej korzyści.

Ten finał robi na tle rozedrganej całości książki piorunujące wrażenie. Wyszedł skądinąd spod pióra ludzi zdystansowanych od wszystkich stron politycznego konfliktu (może tym większa jego siła, jest beznamiętnie opisany i dlatego straszny). Autorzy to dziennikarze "Wprost" – zarówno tego dawnego, jak i obecnego, kierowanego przez Tomasza Lisa. W swojej książce nie spełnią oczekiwań nikogo – ani tych, co przesądzają o zamachu, ani tych, którzy, jak autor innej książki Jan Osiecki, po prostu obsługują rosyjską wersję zdarzeń.

Czy ten dystans wychodzi publikacji na zdrowie? Zacznijmy od tego, że dobrze się ją czyta, jest wciągająca, chwilami prawie urzekająca szorstką wymową szczegółu. Trudno nie zapamiętać męża jednej z zabitych w samolocie kobiet, który rozpoznaje żonę podczas straszliwych prosektoryjnych rytuałów po lakierze do paznokci, bo przed wylotem zachlapała nim kuchenny stół. Słyszeliśmy już sporo takich opowieści. A jednak taki surowy detal wciąż poraża, wciąż robi wrażenie.

Naturalnie forma książki jest zdradliwa. Dziennikarze postanowili użyć modnego obecnie fabularyzowanego języka – czytamy więc dialogi, których nikt przecież nie zapisał. Czasem poznajemy je w sytuacji, kiedy mogły pochodzić zaledwie od jednego świadka, co jest obciążone ryzykiem.

Autorzy nie są zresztą w stanie opowiedzieć w ten sposób wszystkiego. I chwilami ta konwencja trochę im się łamie. Na przykład moskiewska awantura akredytowanego przy MAK Edmunda Klicha z naczelnym prokuratorem wojskowym Krzysztofem Parulskim opisana jest w dwóch wersjach: jednego i drugiego. To oczywiście czyni tę swoistą powieść nieco mniej spójną i przekonującą.

Tajemnicze wątki

Jednocześnie można by rzec, że ta mimo wszystko powściągliwość bywa chwalebna. Krzymowski i Dzierżanowski pozostają dziennikarzami dbającymi o wiarygodność. Oni nie opiszą jak Osiecki kłótni między zabitym kapitanem Protasiukiem i także zabitym generałem Błasikiem, skoro nie można jej udokumentować, więcej – skoro są wątpliwości, czy w ogóle do niej doszło. Tam, gdzie mamy do czynienia z gąszczem przypuszczeń – tak jest zwłaszcza w przypadku domniemanych motywów pilotów, roli generała Błasika i wreszcie prezydenta na pokładzie – poprzestają na podsumowaniu poszlak, które często nie są jednoznaczne.

To ma też swoje wady. Ostrożność dziennikarska nie owocuje przełomowymi odkryciami. Autorzy raczej porządkują naszą wiedzę. Dodają sporo, ale głównie w dziedzinie smaczków, kontekstu, tła, charakterystyki postaci. Dwie historie: o Monice Olejnik na kolacji ze współpracownikami prezydenta zaraz po tragedii i kardynale Dziwiszu mówiącym "dureń" o Bronisławie Komorowskim, już zdążyły wywołać sensację i narobić bohaterom kłopotów.

Czasem padają odpowiedzi na mnożące się wersje: na przykład raz potwierdzana, raz dementowana opowieść o polskich BOR-owcach broniących Rosjanom na lotnisku dostępu do ciała prezydenta okazuje się częściowo prawdziwa. Chyba po raz pierwszy pojawia się całościowa próba wyjaśnienia okoliczności wyboru przez rząd konwencji chicagowskiej jako podstawy dochodzenia. Z czytelną informacją, jaka była (a była zerowa) wiedza Tuska o różnych możliwościach w tamtym momencie.

Czasem jednak książka wywołuje poczucie zawodu: gdy autorzy sygnalizują sensacyjne wątki, ale za nimi nie idą. Opisana na początku historia o polskim pracowniku ambasady, który asystował rosyjskim funkcjonariuszom w zatrzymaniu polskiego kamerzysty i zachęcał do zniszczenia jego nagrań, brzmi tajemniczo. Internauci zdążyli już obwołać tego człowieka, Grzegorza Cyganowskiego, podejrzaną postacią. I trudno im się właściwie dziwić, tyle że Krzymowski i Dzierżanowski nie sygnalizują, co dalej próbowali z tą historią zrobić.