Czy szympansy mają ludzkie uczucia?

Prymatolodzy od dawna badają zachowania naczelnych, ich postępowanie w określonych sytuacjach, ale dopiero ostatnio zaczęli sprawdzać, dlaczego zwierzęta zachowują się tak a nie inaczej. Okazuje się, że za wieloma zachowaniami kryją się uczucia i motywy uznawane za typowo ludzkie.

Zespół dr. Michaela Wilsona z Uniwersytetu Minnesoty analizował prace poświęcone zachowaniom szympansów w ich naturalnym środowisku, jakie ukazały się w ciągu minionego półwiecza. Ogółem dotyczą one 18 grup zwierząt. W tym czasie w opisywanych populacjach badacze stwierdzili 152 zabójstwa oraz liczne przypadki krwawych walk między samcami z różnych wspólnot – brutalnych napaści na obcych.

Agresja jest naturalna

– To się nie dzieje z tego powodu, że człowiek doprowadził do skurczenia się obszarów leśnych, spowodował ograniczenie habitatu szympansów. Człowiek i jego działalność w ogóle nie mają wpływu na mordercze zapędy tych naczelnych – stwierdza dr Michael Wilson. – Szympansy zabijają się wzajemnie, aby wyeliminować rywali, uzyskać dostęp do lepszego terytorium zapewniającego lepsze pożywienie i łatwiejszy dostęp do samic, co zwiększa szanse pozostawienia potomstwa. Jest to bardzo dobra strategia. Wypisz wymaluj jak u ludzi.

Okazało się, że 92 proc. agresorów to samce, natomiast wśród ofiar stanowią one 73 proc. Są wśród nich oseski oderwane od matek. Dwie trzecie aktów agresji skierowanych było przeciw członkom obcych grup. Agresorzy dopuszczali się napaści wtedy, gdy byli w liczebnej przewadze, średnio ośmiu na jednego. Taka doktryna wojenna zmniejsza ryzyko klęski i straty własne atakujących.

Okazało się także, że we wschodniej Afryce, tj. w regionie, gdzie wpływ człowieka na środowisko jest najmniejszy, ataki szympansów zdarzają się częściej niż w zachodniej części tego kontynentu, gdzie piętno człowieka odciśnięte jest silniej na środowisku naturalnym.

Nasi najbliżsi ewolucyjnie kuzyni potrafią działać z premedytacją, komunikować się, mają język gestów rozpoznany przez naukowców szkockich z Uniwersytetu Saint Andrews (zespołem kierowała dr Catherine Hobaiter).

– Od dawna wiadomo, że szympansy komunikują się gestami, ale jakoś nikt do tej pory nie próbował wyjaśnić, co właściwie usiłują one zakomunikować – wyjaśnia prof. Richard Byrne.

– W odróżnieniu od ludzi szympansy nie używają głosu do przekazywania komunikatu innemu osobnikowi, głosem wyrażają jedynie emocje – wyjaśnia dr Hobaiter. – To tak, jakbym krzyknęła „au!", dotykając gorącej filiżanki z kawą; osoba z boku zrozumie, że kawa jest gorąca, ale ja jej tego wcale nie oznajmiłam. U szympansów jest podobnie. Rozumieją krzyki pobratymców, choć te nie są do nich kierowane – kierowane do nich są gesty.

Mówią rękami i nogami

Dr Hobaiter przez dziewięć miesięcy obserwowała i filmowała stado 80 szympansów w Budongo Conservation Field Station w Ugandzie. Powstało 120 godzin nagrań, dzięki którym udało się wyróżnić około 5 tys. sytuacji, w jakich dochodziło do przekazywania komunikatu. Naukowcy rozpoznali 66 komunikatów. Podczas ich przekazywania szympansy wykorzystują wszystkie cztery kończyny, podnoszą ramiona, uderzają ręką lub nogą w ziemię. Gesty te wyrażają konkretne przesłania: „Chodź ze mną", „weź to", „przestań", „kopuluj ze mną", „wejdź mi na grzbiet" (do małego). Chwycenie dłoni, w zależności od kontekstu, oznacza „bawmy się" albo „uważaj". Ten wokabularz szkoccy badacze opublikowali w piśmie „Current Biology".

Doktor Edwin van Leeuwen z Max Planck Institute for Psycholinguistics obserwował 94 szympansy – cztery stada – w Chimfunshi Wildlife Orphange w Zambii. W ciągu roku nakręcił 700 godzin filmu. Zaobserwował m.in. samicę Julie, która wsunęła bez powodu łodygę trawy do ucha i tak przystrojona wykonywała wszystkie życiowe czynności. Przez kilka tygodni powtarzała to zachowanie. Inne małpy z jej grupy zaczęły ją naśladować, a dwie samice nie zrezygnowały z noszenia trawy w uchu także po śmierci prekursorki.

– Trawa noszona w uchu nie ma żadnego praktycznego zastosowania, to jest zachowanie kulturowe. Zaobserwowaliśmy narodziny obyczaju w obrębie grupy. W zasadzie jest to mechanizm podobny do kulturowych zachowań w społeczeństwach ludzkich – podkreśla dr Edwin van Leeuwen.

„American Journal of Primatology" zamieścił relację o szympansicy, której młode zmarło, mając 16 miesięcy. Matka nosiła jego zwłoki, co jakiś czas kładła dłoń na szyi dziecka, sprawdzając, czy nie ma pulsu.

Małpom nieobce są także inne, zdawałoby się typowo ludzkie, odczucia. Potrafią się mścić. Doświadczył tego kierowca w Arabii Saudyjskiej, który wjechał w stado pawianów, część z nich zabijając i raniąc. Ocalałe osobniki ułożyły w tym miejscu na drodze kamienie, aby samochody zwalniały. W ten sposób mogły się przyglądać kierowcom. Gdy zabójca wracał tą samą trasą, stado opadło jego auto, rozbiło szyby, wyrwało wycieraczki.

Działalność człowieka nie ma żadnego wpływu na mordercze zapędy małp człekokształtnych

Są i inne przykłady niezwykłej pomysłowości i wyobraźni zwierząt. Japońscy badacze zaobserwowali w Tajlandii makaki czyszczące sobie szpary między zębami włosami – jakby to były nici dentystyczne. Siedem szympansów z ogrodu zoologicznego w Kansas City skonstruowało prowizoryczną drabinę i wydostało się poza ogrodzenie. Jeden z nich znalazł lub złamał długą gałąź i oparł ją o mur, a potem przekonał pozostałe, aby wspięły się na górę i wyszły na zewnątrz.

Prawa dla kuzynów

„Sukces, jaki osiągnął człowiek jako gatunek, wynika z ewolucyjnego rozwoju jego mózgu, który doprowadził do sporządzania narzędzi, umiejętności rozwiązywania problemów drogą logicznego rozumowania, celowej współpracy i powstania języka. Jednym z uderzających podobieństw biologicznych między szympansem i człowiekiem jest budowa mózgu. Szympans obdarzony dużą zdolnością prostego rozumowania jest przykładem takiego typu inteligencji, która jest bliższa inteligencji człowieka niż jakiegokolwiek innego ssaka". Powyższe słowa pochodzą ze słynnej książki Jane van Lawick-Goodall zatytułowanej „W cieniu człowieka" (Warszawa 1974).

Dlatego nie powinno dziwić, że organizacja obrońców praw zwierząt Great Ape Project Deutschland wystąpiła z inicjatywą zapisania w konstytucji tego kraju praw podstawowych dla małp człekokształtnych. Postuluje ona przyznanie im prawa do wolności osobistej, życia i nietykalności cielesnej. Postulat ten nie doczekał się spełnienia.