Stroszenie piór

Chcą się podzielić spostrzeżeniami na tematy drażliwe i niechodliwe; problemami nieistotnymi dla firm, w których pracują.

Ujawniają mroczne strony finansowego sukcesu. I cenę, jaką wielu za to płaci. To trochę tak, jakby kąsali rękę, która ich karmi. Swego rodzaju zdrada.

Toteż nie adresują swych wynurzeń do nikogo konkretnego. Rzucają butelkę z listem w fale oceanu – może ktoś ją wyłowi i zareaguje?

Ostatnio mamy w Polsce klęskę urodzaju prozy demaskatorskiej, antykapitalistycznej. Na razie każda książka pozostawia wiele do życzenia, oceniając je od literackiej strony. Ale choć zżymam się podczas lektury na ułomności stylistyczne i dramaturgiczne, do pewnego stopnia rozgrzeszam autorów. Większość z nich pisze, żeby odreagować frustrację. Może też ku przestrodze innym.

Oto kilka najnowszych przykładów tego typu literatury, zróżnicowanych w formie, odmiennych jakościowo. Marzena Matusiak w „Zamykamy, ale ładne mogą zostać” – powieści-reportażu z komiksowymi ilustracjami, Tomek Tryzna w fotopowieści „Taniec w skorupkach”, Ivan Gruzoff (pseudonim scenarzysty i reżysera Andrzeja Molskiego) w fabule ze światka przestępczego „Siemanko”, Krzysztof Beśka w „Bumerangu”.

Co łączy te książki? Ton szczerości, wręcz ekshibicjonizmu. A także opisy stanów odmiennych od świadomości, po używkach. Narkobiznes to, jak wiadomo, mimowolny efekt ustrojowego przełomu. Wyjątkowo przygnębiający temat.

Przeraziło mnie, w jak wielu współczesnych powieściach bohaterowie ćpają. Narkotyki stały się w Polsce niemal równie dostępne jak alkohol, od którego też nikt nie stroni. A gradusy w połączeniu z koksem tworzą mieszankę wiodącą wprost do katastrofy. Młodzi autorzy zdają sobie z tego sprawę. Znają smak zakazanych owoców, choć sami na razie nie przekroczyli miarki. Ale widzieli takich, którzy przesadzili. W książkach relacjonują mniej i bardziej dramatyczne przypadki z naturalistyczną dosadnością. Groza. Obawiam się jednak, że najbardziej drastyczne opisy (pełno ich zwłaszcza w „Siemanku”) to głos wołającego na puszczy.

Co znamienne – autorzy książek poświęconych polskim yuppies na ogół należą do tej samej grupy wiekowej i zarobkowej. Nawet jeśli miejscami konfabulują, w dużej mierze opisują własne doświadczenia oraz obserwacje ze środowiska, w jakim przebywają bądź z jakim przestawali przez jakiś czas. Tłem jest wielkie miasto, najczęściej Warszawa, ale może być Wrocław czy Kraków. Bohaterowie są młodzi, zdolni i ustawieni. Podróżują po świecie. Noszą buty od Prady, gangi od Armaniego. Prawdziwi Europejczycy. Niestety, sukces jakoś ich nie cieszy.

Ot, ludzkie wydmuszki – jak para protagonistów „Tańca w skorupkach” Polcia i Piksel („Nie wie Piksel, czy jest cynikiem, czy romantykiem. Skąd ma wiedzieć, jak nic nie wie, na niczym się nie zna, niczego nie rozumie i rozumieć nie chce” – charakteryzuje bohatera autor). Albo zaszyfrowani pod literami R. czy J. postaci Marzeny Matuszak, od których można zdobyć wiedzę o modnych kosmetykach.

Wszyscy ci młodzi zdolni znają tylko jeden życiowy cel: mieć dobrze. Poza tym brak im jakiejkolwiek idei. Są amoralni, cyniczni, pozbawieni uczuć. Zdolni, lecz bezrefleksyjni. Pierwsze pokolenie, które zakosztowało dobrodziejstw kapitalizmu. I zachłysnęło się pozorami bogactwa.

Po koks sięgają ludzie z najróżniejszych środowisk – jedni ćpają z poczucia bezsiły, inni dla utwierdzenia się we własnej wartości. Ten drugi gatunek to polscy yuppies. Przez ostatnie kilka, kilkanaście lat zakosztowali miodu z korporacyjnych źródeł. Zrobili kariery, urządzili się i usiłują korzystać z życia.

Niektórzy z nich – wrażliwsi, bystrzejsi lub po prostu bardziej zmęczeni – w głębi duszy zdają sobie sprawę, że ich środowisko to karykatura zachodniej klasy średniej. Pierwsze pokolenie biorące udział w wyścigu szczurów razi chamstwem, prymitywizmem i brakiem uczuć wyższych. Chciwi i szpanerscy, nienawidzą firm, dla których niewolniczo tyrają. I boją się cokolwiek zmienić, żeby nie stopniały im zarobki. W powieści „Zamykamy, ale ładne mogą zostać” te ładne biorą odwet (typowo damski) na niemieckim bossie, lecz nie odchodzą z firmy. Gdzie znajdą lepiej płatną pracę?Oczywiście, młodzi kapitaliści ponoszą wysokie koszty własne. Funkcjonują w nieustannym stresie, na alkoholowo-narkotycznym napędzie, dla odprężenia imprezują i zaliczają kolejnych partnerów.

Najświeższy produkt na ten temat to „Bumerang” Krzysztofa Beśki (urodzony 35 lat temu w Mrągowie, od dziesięciu lat mieszkaniec stolicy). Postaci z jego książek są cool i trendy. Autor zna ten typ, na co dzień pracuje w dużej międzynarodowej firmie. Ale ten polonista z wykształcenia, od dziesięciu lat osiadły w stolicy, stara się zachować wrażliwość, ocalić zdolności.

Akcję „Bumerangu” umieścił w rodzinnych okolicach. Grupka dobrze ustawionych młodych ludzi przyjeżdża tam na weekend. Odrażające postaci. Nie tylko wówczas, gdy nadużywają trunków i proszku. Również na trzeźwo, kiedy na każdym kroku objawia się ich małość i prostactwo. W przeciwieństwie do nich „pozytywnym kapitalistą” jest właściciel przerobionego na hotel pałacu, w którym hałastra zakotwiczyła.

Jedyny sprawiedliwy w „Bumerangu” to Kuba. Chłopak, który odrzuca warszawskie sukcesy, decyduje się wrócić do rodzinnej wiochy na Mazurach. Przejrzał na oczy, dostrzegł fałszywy blichtr światka biznesu.

Najwyraźniej pisarz utożsamia się z Kubą, jego ustami strofując japiszonów: „Nażreć się, napychać kieszenie, dopóki nie wysiudają was jeszcze bardziej cwani, nie wysadzą ze stołków, nie zagrają do tańca, aż pogubicie salamandry”. I wychwala skromnych prowincjuszy: „Rękami robią, a nie dupą i jęzorem! Uczciwie. Bez kłamstw, sztucznego napuszenia, pozerstwa, biurowych gierek, przesyłania e-mailem świńskich filmików, kłótni o włączenie klimatyzacji”.

Dostrzegam w tych połajankach hipokryzję. W końcu pisarz babrze się w takim samym bajorze jak jego bohaterowie. I też niejedno można mu zarzucić. Jeśli ma talent literacki (a ma, bo z powodzeniem wygrywa konkursy na audycje radiowe, a debiutancka „Wrzawa” nominowana była do Paszportu „Polityki”), to musi dokonać wyboru jak jego alter ego Kuba – zarabiać czy tworzyć?