Lepiej nie jeść ze szwedzkiego stołu

W przedostatnim bodaj wywiadzie, jakiego udzielił, Ryszard Kapuściński wyznał: „Ja w ogóle nie prowadzę notatek. (...) nie nagrywam nigdy, zapamiętuję, utrwalam w pamięci. I trzeba też pamiętać, że pracowałem jako biały człowiek wśród niebiałych. A ludzie są bardzo podejrzliwi (...). Reporter nie powinien w ogóle zwracać na siebie uwagi. Wyciąga notatnik i zaczyna zapisywać – ludzie zaraz reagują: co on tam zapisuje, po co, dla kogo on to robi?”.

Reporter Maciej Zaremba pracuje wśród białych, przychodzi uzbrojony w magnetofon i notatnik, z solidnym researchem w teczce i przede wszystkim, ze świadomością, że zgodnie z obowiązującym w Szwecji prawem rozmówca (jeśli jest to osoba sprawująca funkcję publiczną) nie może mu odmówić podania informacji czy w ogóle wypowiedzi. A więc otwarcie przedstawia, czego od rozmówcy oczekuje i jak jego słowa mogą zostać użyte.

Jednak obu reporterów łączy to, że na kanwie reportażu stworzyli nowe gatunki piśmiennicze. Ryszard Kapuściński twórczo rozwinął amerykański pomysł „nowego dziennikarstwa”, żeby reporterskie odkrycia i historie opowiadać językiem literatury pięknej, wysokiej. Maciej Zaremba tworzy na pozór zupełnie normalne reportaże: zbiera materiały, kompletuje podbudowę teoretyczną, np. prawną czy historyczną, przeprowadza wywiady z bohaterami wydarzeń, świadkami, rodzinami, ekspertami. Z tego surowca buduje wnikliwe reportaże, czyli opowiada czytelnikowi, co się właściwie wydarzyło. Ale to nie wszystko. Zaremba robi krok dalej, który jest małym krokiem człowieka, ale sporym krokiem w rozwoju literatury, bo prowadzi do nowego gatunku. Czy ten krok może być przez kogoś powtórzony, tzn. czy reportaż Zaremby, jako formuła, jako metoda, może stać się również własnością innych piszących – nie wiadomo. Natrafiamy tu na charakterystyczne dla dzisiejszych czasów zjawisko, że dobry autor tworzy sobie swój własny gatunek, na który – najczęściej – ma monopol, przynajmniej na pewien czas, aż jakiś utalentowany następca zrozumie, w czym rzecz.

Otóż ten mały krok to nasycanie opowiadanej historii elementami eseju socjologiczno-filozoficznego. Najlepiej wyjaśnić to na przykładzie odwrotnym. Jeśli ktoś chciałby przeanalizować jakiś proces, zjawisko socjologiczne, historyczne (z wymiarem filozoficznym), to zrobiłby to w tonie dyskursywnym, czyli napisał uczony esej, okraszając ewentualnie wywód przykładami z życia. Zaremba postępuje dokładnie odwrotnie. Jedzie sprawdzić coś, co go zaciekawiło: oburzyło, zdziwiło, przeraziło albo rozśmieszyło; zjawisko opisuje, ale narracja, przeważnie niespieszna, pełna nawrotów, a nawet powtórzeń, zmienia mu się w głęboką opowieść albo społeczną diagnozę, albo oskarżycielską, choć na pozór beznamiętną, relację.

Bo też tematy, które porusza, należą do najbardziej fundamentalnych. Podmywają fundamenty dobrego samopoczucia Szwedów. Siłę rażenia niektórych tekstów można porównać do „Sąsiadów” Jana Tomasza Grossa. Jedna z wcześniejszych książek Zaremby w Szwecji – zbiór reportaży – nosi tytuł „Norka w Domu Ludu” (Minken i folkhemmet). Do tego tytułu konieczny jest przypis dla polskiego czytelnika: Dom Ludu (po szwedzku folkhemmet) to pojęcie-idea-wprowadzona-w-życie. Jest to system społeczno-gospodarczo-polityczny, czyli po prostu ustrój. Państwo zarządza większością wytwarzanego dochodu (podatki!), ale wszyscy mają po równo, komu powinie się noga, straci pracę na przykład, nie ginie marnie, bo spada na tzw. socjalną siatkę ochronną (system ubezpieczeń i zasiłków) itd. Norka to importowane zwierzątko futerkowe, w zasadzie hodowlane, które uciekło z klatek i opanowało ekosystem, niszcząc przy tym konkurentów, czyli rozpanoszony zagraniczny przybłęda.

Maciej Zaremba w serii reportaży przedstawił na przykład szwedzki program sterylizacji, co wywołało powszechny szok i potępienie, także zresztą autora tych rewelacji.

„Badania nad higieną rasową – czytamy – prowadzi się w kilku krajach, m.in. w Niemczech, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, ale wszędzie są prywatnymi przedsięwzięciami i tylko w Szwecji – podkreśla z dumą przedwojenny szwedzki publicysta – finansowane są ze środków publicznych”. Chodzi o założony w 1922 roku Państwowy Instytut Higieny Rasowej w Uppsali.

Ustawa przewidująca sterylizację, dla poprawienia ludzkiego gatunku (albo tylko „szwedzkiego szczepu”), nawet wbrew woli delikwenta, została w Szwecji wprowadzona w 1935 roku, a zniesiona w 1975. Maszyneria sterylizacji pracowała na pełnych obrotach do samego końca. W 1974 roku wysterylizowano 1500 osób (prawie wyłącznie kobiet), a w 1975 r., przed zniesieniem ustawy, zdążono jeszcze 1100.

Zaremba przedstawił wiedzę właściwie dostępną, ale nieobecną w publicznej debacie.

Tytułowy „Polski hydraulik” jest typowym dla Zaremby tekstem z podwójnym dnem czy nawet z kilkoma. W pierwszej warstwie chodzi o perturbacje, jakie powoduje na rynkach pracy różnych państw UE otwarcie rynku usług. To ten symboliczny już polski hydraulik ze znanego plakatu Polskiej Organizacji Turystycznej – tańszy i lepszy od francuskiego czy szwedzkiego – który miał jakoby zagrozić rynkom w całej Europie, zarządzanym przez związki zawodowe. Polski hydraulik jest symbolem pracownika-fachowca z nowych krajów Unii. Nigdzie nie był witany z otwartymi ramionami, ale chyba tylko w Szwecji wypędzano go za pomocą blokad, demonstracji i okrzyków „go home”.

Jednym z kamieni węgielnych folkhemmet jest wybitna rola związków zawodowych. W latach 30., w następstwie robotniczych demonstracji zakończonych ofiarami śmiertelnymi, pod egidą państwa organizacja pracodawców i związki zawodowe podpisały obowiązującą do dziś umowę w sprawie rozwiązywania konfliktów na rynku pracy. Jest to właśnie model szwedzki czy skandynawski, w którym członkowie związku i kasy bezrobocia automatycznie, przez wiele dziesięcioleci, stawali się członkami rządzącej prawie nieprzerwanie przez 70 lat partii socjaldemokratycznej. „Niepotrzebne są ustawy – przytacza Zaremba obowiązującą wśród obrońców tego modelu opinię – bo związek zawodowy bezstronnie i bezinteresownie zadba o interesy wszystkich pracowników”.