Emocje zwykłych ludzi

Plotki musiały się rozejść po Sztokholmie już trochę wcześniej, bo w ostatnim momencie pozycja tegorocznej laureatki w bookmacherskich rankingach gwałtownie wzrosła. Jury zmęczone kontrowersjami, których dostarczyła nagroda dla chińskiego pisarza Mo Yana, odłożyło na bok politykę, doceniając niezwykłą urodę i siłę opowiadań Kanadyjki. –

Do wczoraj nawet nie wiedziałam, że jestem na liście – powiedziała  Alice Munroe kanadyjskiemu Radiu CBC tuż po ogłoszeniu werdyktu. – Jestem oszołomiona.

Ameryka Północna długo czekała na literackiego Nobla. Najważniejsza literacka nagroda na świecie trafia tam po raz pierwszy od 1993 r., kiedy to wyróżniono Toni Morrison, prozaiczkę ze Stanów Zjednoczonych. Smakiem obeszli się Joyce Carol Oates oraz Bob Dylan a także wymieniani na jednym wydechu Philip Roth, Cormac McCarthy, i Thomas Pynchon.

Debiut z wyróżnieniem

Alice Munro – czwarta kobieta z literackim Noblem w ciągu ostatnich dziesięciu lat, a trzynasta w całej historii tej nagrody – pierwsze opowiadanie opublikowała w 1950 r. w studenckim piśmie, ale prawdziwym debiutem był zbiór „Taniec szczęśliwych cieni” w 1968 r. Dostała wtedy za nią nagrodę Gubernatora Generalnego Kanady. Szeroka opularność przyszła w latach 80. wraz z premierami na rynku książek w USA.

Jej ostatni zbiór opowiadań „Drogie życie” ukazał się w listopadzie 2012 r. i zdobył rozgłos na całym świecie.

Równie mocno jak krytycy Alice Munro uwielbiają też czytelnicy. Dobrze to widać na przykładzie Polski, choć wydawcy dopiero od kilku lat prześcigają się w publikowaniu jej książek. Ostatnia z nich „Przyjaciółka z młodości” ukazała się we wrześniu w Wydawnictwie Literackim. Krakowska oficyna ma w planach jeszcze dwa tytuły noblistki na przyszły rok. To wcześniejsze tomy opowiadań: „Księżyce Jowisza” z 1982 r. i „Odcienie miłości” z 1986 r. Z kolei wydawnictwo W.A.B. jeszcze w październiku wyda „Dziewczęta i kobiety!” (1971), a chwilę później „Jawne tajemnice” (1994).

Samotne kobiety, dzieci, słabi mężczyźni to jej ulubione postaci. Ludzie, którzy nie tworzą wielkiej historii, tylko stoją na jej marginesie. Niepewni i bezbronni, ale walczą o swój los. Czasem biją głową w mur. Porzucają rodziny i wyjeżdżają do wielkich miast lub odwrotnie – uciekają na prowincję. Pozornie autorka obserwuje ich na chłodno, ale patrząc uważnie, dostrzegamy delikatnie zarysowaną sympatię oraz zrozumienie. Nawet ci, którzy krzywdzą innych, nie są jednoznacznie potępieni. Tło tych historii jest zawsze podobne. Kanadyjskie Ontario, z krótkim latem, ostrą zimą i uciążliwym wiatrem. Wielkie zalesione przestrzenie upstrzone są drobnymi miejscowościami pomiędzy Wielkimi Jeziorami.

Prostota języka

Peter Englund, sekretarz Szwedzkiej Akademii, odczytując werdykt, nazwał Kanadyjkę „mistrzynią współczesnego opowiadania”. To nie są proste nowelki z puentą. To raczej historie, z których przebija rzeczywistość z całą swą płynnością, nieuchwytnością i wieloznacznością. Raczej słodko-gorzkie niż urocze. Niewielu jest współcześnie pisarzy, którzy prostym, przystępnym językiem potrafią opisać złożoność nowoczesnego świata, międzyludzkich relacji, niepewności i niuansów.

W literackim mikrokosmosie Munro doskonale też widać wielkie przemiany w XX-wiecznej Ameryce. Znajdziemy portret prowincji z lat 20. i 30., echa krwawej wojny toczącej się za oceanem i wynikający z tego kryzys – brak towarów i oszczędności. A potem boom gospodarczy pod koniec lat 40. i Ameryka Północna stała się innym, zmodernizowanym kontynentem. W latach 60. przyszły przemiany obyczajowe, rewolucja seksualna, stopniowa zmiana sytuacji kobiet, wyludnianie się prowincji i rozwój wielkich miast.

Proza Munro to historie „małych ludzi i wielkich emocji”, jak powiedział w Sztokholmie Peter Englund, ale widać w nich zmieniające się oblicze epoki. Sama autorka raczej unikałaby sformułowania „mali ludzie”. Wielokrotnie powtarzała i udowadniała, że historia każdego człowieka jest wyjątkowa i stanowi materiał na literaturę.

Życie na prowincji

Pochodzi z rodziny o szkocko-irlandzkich korzeniach. Losy przodków przed wyemigrowaniem z Europy opisała w sadze rodzinnej „Widok z Castle Rock” w 2006 r. Jej matka była nauczycielką, ojciec hodowcą zwierząt futerkowych. Młodość była naznaczona ciężką chorobą matki, potem był wyjazd z prowincji na studia, ale tylko na dwa lata. Na więcej nie starczyło pieniędzy, więc wzięła ślub i wyjechała z mężem do Vancouver po drugiej stronie kontynentu. Przedmieścia tej metropolii były dla niej obcym światem, nie mogła znaleźć inspiracji, którą zostawiła w Ontario.

W latach 60. otworzyła z mężem księgarnię w uniwersyteckim mieście Victoria. Dzisiaj „Munro’s” to duża sieć księgarń znana w całej Kanadzie. Ich wieloletnie małżeństwo rozpadło się, a ona w wieku 43 lat wróciła do rodzinnego Wingham. Tam wreszcie mogła rozwijać karierę pisarską. Z drugim mężem była do jego śmierci w kwietniu 2013 r.

To wszystko można znaleźć w jej opowiadaniach: nieustanne godzenie opieki nad córkami z literackimi aspiracjami, brak czasu na sen, brak pieniędzy, mozolnie zdobywana edukacja, ślub w młodym wieku, a później rozstanie ze zdradą w tle. I oczywiście wyobcowanie w nieznanym środowisku. Ważny też jest dystans do miasta i tęsknota za prowincją, choć Munro zna wszystkie słabości życia w prowincjonalnej społeczności. Zwłaszcza gdy jest się ambitną kobietą.

O nagrodzie dowiedziała się od córki, której telefon ją obudził (na wschodnim wybrzeżu Ameryki była siódma rano). Jednak nie było lepszego momentu, żeby nagrodzić Kanadyjkę. W listopadzie 2012 r. wydała świetny zbiór opowiadań „Drogie życie”, a niedługo później ogłosiła, że przechodzi na literacką emeryturę. Powiedziała to w wywiadzie po odebraniu nagrody Trillium Book Award. „Miło jest odejść z wielką pompą” – mówiła. Rzeczywiście. Miło.

„Drogie życie”

Fragment opowiadania "Drogie życie" publikujemy dzięki uprzejmości Wydawnictwa Literackiego

Mieszkałam na końcu długiej drogi, a przynajmniej w taki sposób to wówczas postrzegałam. Daleko za mną, gdy wracałam do domu ze szkoły, najpierw podstawowej, a potem średniej, zostawało tętniące życiem miasto, razem z jego gwarem, chodnikami i latarniami zapalanymi po zmroku. Granice miasta wyznaczały dwa mosty przerzucone przez rzekę Mait land: jeden wąski, żelazny, trudno przejezdny, bo czasami należało się wycofać i przepuścić najpierw auto jadące z przeciwka, oraz drugi, drewniany, w którym od czasu do czasu brakowało jakiejś deski, widać więc było płynącą w dole błyszczącą i wartką rzekę. Lubiłam patrzeć przez te otwory na wodę, ale w końcu zawsze ktoś uzupełniał brakujące kawałki drewna.