Nie jestem od zbawiania świata

Tekst z archiwum tygodnika Uważam Rze

Nigdy nie mieszkałeś w stolicy, nie bywasz tu często, a mimo to zdecydowałeś się pisać o mieście, które dla wielu jest wyjątkowe, każdy uważa, że wie o nim najwięcej.

Mieszkać mogę tylko na Górnym Śląsku, tak mi się wydaje.

Ale lubię Warszawę. Jest wielkomiejska i jednocześnie prowincjonalna (jak cała Polska), jest otwarta i żywa. W ogóle lubię miasta, ale mieszkać wolę na wsi.

Akcję swojej książki umieściłeś w newralgicznym dla Polski momencie, w roku 1939. Dlaczego właśnie wtedy?

Interesują mnie takie „międzyczasy", gdy rzeczywistość społeczna nie ma ustalonej formy, kiedy jeden świat już umarł, a drugi dopiero się tworzy. I takim czasem jest dla mnie październik 1939 r. Polska przegrała wojnę, ale jeszcze nie do końca było wiadomo, co to oznacza.

W jaki sposób udało ci się tak rzetelnie napisać o Warszawie? Realia wojennej stolicy, jej układy przestrzenne i architektura są oddane rewelacyjnie.

Starałem się. Pisałem z mapą Warszawy z maja 1939 r.

Spotykam tak niewielu mężczyzn z charakterem, takich, którzy nie szukają rozpaczliwie sensu życia

Bardzo przydatna okazała się też strona warszawa1939.pl i aktywny fotoplan Warszawy na tej właśnie stronie, notki o poszczególnych budynkach, fotografie i tak dalej. Poza tym książki. Pamiętniki, wspomnienia, „1859 dni okupowanej Warszawy" Bartoszewskiego i inne.

Czy zaczynając pracę nad książką, wiesz, jak ona się skończy?

Zwykle tak. „Morfinę" pisałem według 20-stronicowego konspektu. Była pomyślana pierwotnie jako o wiele dłuższa historia, która kończy się dopiero w 1942 roku. Ale gdy napisałem pierwszą część książki, zrozumiałem, że dojście do 1942 r. zajęłoby mi kilka grubych tomów. Wtedy przerobiłem cały konspekt i dlatego historia kończy się po niecałym miesiącu.

Konstanty Willeman, główna postać twojej książki, to oficer, kobieciarz, morfinista, generalnie mężczyzna słaby. Nie może sobie poradzić z upadkiem niepodległej Polski – smutki topi w alkoholu. Do czasu, gdy zostaje zwerbowany do roli podwójnego agenta działającego na rzecz kraju. Jak się czułeś, tworząc tak dwuznaczną postać?

Nijak. Nie mam emocjonalnego stosunku do moich postaci. Nie mam przyjemności z pisania. Wysiadywanie przed komputerem jest męczące i nieprzyjemne. Dlatego nazywamy to pracą.

Szczepan Twardoch o swojej książce

W swojej książce zawarłeś fragmenty, których pisanie – jak przypuszczam – nie było tak bolesne. Mam na myśli sugestywne opisy orgii w pewnym majątku, gdzie trafia we wrześniu 1938 r. przyjaciółka i dawna kochanka Kostka, Iga.

Opisywanie scen erotycznych to taka sama praca literacka jak wszystkie inne sceny. Co do orgii w majątku w Kobryniu – wydaje mi się, że wymyśliłem tę historię, ale mogłem ją też skądś zapożyczyć, w końcu wszyscy pisarze to złodzieje.

Sposób, w jaki Konstanty myśli o kobietach, jak je widzi i opisuje, wskazuje na to, że twój bohater jest mizoginem.

Oczywiście, że jest. Nienawidzi kobiet, bo się ich boi. Bo jest słabszy, a one nim władają. Swoją słabość zwykle maskuje pod pozorami siły. Kostek jest zresztą bardzo współczesną postacią. Chciałem poprzez niego pokazać kryzys męskości. W ogóle „Morfina" ma formę ilustracyjną wobec nastroju bohatera; została tak napisana, by oddawała wnętrze Kostka, jego zdezintegrowaną, pękniętą osobowość.

Uważasz, że mamy do czynienia z kryzysem męskości?

Spotykam tak niewielu mężczyzn z charakterem, żywych, takich, którzy potrafią sami się uzasadnić, nie szukają rozpaczliwie sensu własnego życia poza sobą. To bardzo smutne. Kobiety „udają się" teraz dużo lepiej niż mężczyźni, zachowały jakąś formę bycia kobietami i potrafią ją wypełnić.

Wracając do Kostka – to bardzo bierny bohater. A jednocześnie, kiedy zaczyna widzieć rzeczy takimi, jakie one są, kiedy wydaje się, że jest gotów wziąć sprawy w swoje ręce, uśmiercasz go.

Mam takie fatalistyczne przekonanie, że to przejrzenie na oczy nigdy się nie udaje.

W prawdzie o rzeczywistości jest jakiś element boski, a Bogu nie można przecież spojrzeć w twarz, bo oblicze Boga spala. Kiedy człowiek dochodzi do takiego momentu, że odziera się ze złudzeń i staje przed prawdą, to prawda spala, bo to jest tak, jakby zobaczyło się Boga. Kostek sam się zabija, sam poniekąd wkłada swojemu przyjacielowi w rękę broń, ponosząc karę za swoje grzechy. I nic dziwnego, że taki los go spotyka – sypianie z żoną przyjaciela zwykle nie kończy się zbyt dobrze.

Kostek ma ojca, który wydaje się ucieleśnieniem męskości: waleczny żołnierz. Ale ty, jakby podtrzymując tezę o kryzysie, pozbawiasz go przyrodzenia. Jakim mężczyzną ma być syn, skoro ojciec nim nie jest?

Konstanty jest bierny. Jego ojciec walczy jako żołnierz, ale zostaje pozbawiony męskości, gdy w czasie wojny traci twarz i przyrodzenie. Ojciec Konstantego mógłby być mężczyzną, ale nie pozwoliła mu na to historia, Konstanty zaś nie jest mężczyzną na własne życzenie. Zresztą nawet jego imię i nazwisko są przewrotne. Konstanty – od constans – oznacza stałość, a Willeman – człowieka woli, której przecież nasz bohater nie ma.

W opozycji do Kostka stawiasz silne postaci kobiece. Poznajemy jego matkę – kastrującą mężczyzn spojrzeniem, pozornie delikatną żonę Helę, kochankę Salome, odważną Dzidzię i efemeryczną Igę, żonę przyjaciela, która pojawia się i znika.

Lubię kobiety. Podoba mi się to, że kobiety zwykle są „jakieś", są dopełnione. Wszystkie kobiety w życiu Kostka są określone, wypełnione treścią, a każda z nich reprezentuje zupełnie inny typ: od pożerającej mężczyzn matki, poprzez eugenicznie higieniczną Helę, aż po oddającą siebie Salome i najpełniejszą – Dzidzię.

W książce mamy jeszcze jedną postać, choć nieucieleśnioną, dopowiadaczkę historii. Dodałeś swojemu bohaterowi anioła stróża w postaci parki?

Ta postać nie jest głosem wewnętrznym Kostka, bo zna świat przedstawiony lepiej niż on, spogląda w przeszłość i w przyszłość. Jest jednocześnie trochę w nim, a trochę ponad nim. Łączy wszystkie historie. Lubię, by nawet bohaterowie trzeciego planu mieli dopowiedziane swoje losy – to też jej funkcja. Chodzi mi teraz po głowie taka książka, która będzie się rozrastać jak drzewo, a w niej rozwijać się będą kolejne wątki, niczym gałęzie.

Czemu napisałeś książkę, która zamiast tworzyć ciekawe męskie postaci, tylko je tłamsi, nie dając czytelnikowi nadziei?