Otwarto nową wystawę w Sobiborze

Materiał promocyjny

Dokumentuje ona historię obozu SS-Sonderkommando Sobibor, w którym Niemcy zgładzili ok. 180 tys. żydowskich dzieci, kobiet i mężczyzn, a zarazem miejsca, będącego świadkiem jednego z najbardziej heroicznych aktów żydowskiego oporu w latach II wojny światowej.

Prezentowana w nowoczesnym pawilonie muzealnym wystawa jest częścią nowej koncepcji urządzenia przestrzennego sobiborskiego miejsca pamięci. W zamyśle projektantów budynek ma kierować uwagę zwiedzających na szczególne dla historii obozu miejsca: rampę kolejową, na której zatrzymywały się pociągi z deportowanymi, oraz dawny obóz więźniarski – obszar wybuchu powstania. Kurator wystawy i dyrektor Muzeum, dr Tomasz Kranz, podkreśla, że w ten sposób „przygotowana przez architektów realizacja ma symbolicznie zaznaczać granicę między śmiercią a wywalczoną przez część więźniów wolnością". Idea czytania poobozowego krajobrazu i zachęcenia zwiedzających do odkrywania jego śladów i znaczeń towarzyszyła również twórcom ekspozycji.

Wystawa unaocznia i przybliża realia funkcjonowania niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze jako części zakrojonego na szeroką skalę planu eksterminacji ludności żydowskiej w okupowanej przez III Rzeszę Europie. Na szesnastu panelach tematycznych omówione zostały kluczowe zagadnienia historii Zagłady – od założeń nazistowskiej polityki rasowej i planów eksterminacji Żydów pod kryptonimem „Einsatz Reinhardt", poprzez organizację wysiedleń i masowych mordów, po szczegółowe kwestie dotyczące funkcjonowania obozu oraz zorganizowanego 14 października 1943 roku powstania.

Celem wystawy, wynikającym z misji Muzeum, jest opowiedzenie obecnym i przyszłym pokoleniom o Zagładzie, a także upamiętnienie i przywrócenie podmiotowości tysiącom – w większości bezimiennych – ofiar. Udało się tego dokonać dzięki zaprezentowaniu relacji byłych więźniów, przywołaniu nazwisk ofiar, miejsc ich pochodzenia, przedstawieniu fotografii niektórych z nich. Niemal setka zdjęć i dokumentów odtwarza topografię obozu, wygląd znajdujących się na jego terenie zabudowań, utrwala dramat deportacji i transportu żydowskich rodzin, pokazuje twarze sprawców zbrodni i ich ofiar.

Misternie skonstruowaną bazę wspomnień dopełniają obiekty odnalezione w miejscu zbrodni podczas prac archeologicznych. W wyniku wieloletnich badań odkryto liczone w tysiącach znaleziska, w tym przedmioty osobiste ofiar czy relikty związane z funkcjonowaniem obozu.

Centralną część przestrzeni ekspozycyjnej zajmuje dwudziestopięciometrowa gablota. Za szybą, w jej mlecznobiałym wnętrzu przywodzącym na myśl laboratorium, zgromadzono ponad 700 obiektów. Są to głównie rzeczy należące do zgładzonych: biżuteria, klucze, okulary, fragmenty ubrań, przybory piśmiennicze – niektóre z nich można przypisać konkretnym osobom, większość jednak stanowi archiwum anonimowych świadectw śmierci.

Przedmioty te w sposób symboliczny ukazują losy ich właścicieli, tworzą równoległą narrację, pozwalającą widzowi na konfrontację z dualizmem Zagłady: jej przekraczającą wyobraźnię masowością i indywidualnym doświadczeniem śmierci. Ich kumulacja działa przytłaczająco – są jak kamienie pobliskiej polany mogił symbolizujące mnogość ofiar. Jednak na każdy z nich można też spojrzeć osobno – pełen znaczenia drobiazg uruchamia wyobraźnię, która w tym małym fragmencie pozwala poczuć głębię indywidualnej tragedii. Taki bezpośredni, wręcz osobisty kontakt w szczególny sposób umożliwiają artefakty umieszczone w oddzielnych, niewielkich gablotach wmurowanych w ściany – zegarek, którego wskazówki się zatrzymały, dziecięca zabawka, pierścionek. „Świadcząc o śmierci, przypominają o życiu" – jak pisze Tomasz Kranz w jednej z publikacji poświęconej sobiborskim muzealiom. Ten ludzki wymiar wystawy wydaje się najważniejszy.

Innym istotnym aspektem wystawy jest możliwie wierna rekonstrukcja historycznej przestrzeni obozu. Makieta, zbudowana dzięki mozolnej pracy historyków i archeologów, odtwarza topografię miejsca i daje poczucie namacalnego obcowania z przeszłością. Z kolei architektura i scenografia ekspozycji nawiązujące miejscami do historycznego wyglądu obozu – konstrukcja przypominająca rampę kolejową czy pomieszczenie ze ścianami wyłożonymi zwęglonym drewnem – stwarzają nastrój, podkreślają treść i przekaz.

Język narracji ma charakter otwarty: nie narzuca widzowi z góry przyjętej interpretacji, lecz stwarza możliwość własnego przeżywania. Jest oszczędny w formie i powściągliwy w treści. Dobrze koresponduje z materiałami ikonograficznymi, które nie służą ilustracji przywoływanych wydarzeń, ale w połączeniu ze skrupulatnie dobranymi opisami opowiadają własne mikrohistorie.

Ekspozycja prezentowana w Sobiborze stanowi przykład nowoczesnego myślenia o wystawiennictwie. W minimalistycznej, sprzyjającej skupieniu przestrzeni, zestawiono obiekty muzealne, plansze informacyjne i multimedialne projekcje umożliwiające odbiorcom interakcję z materiałami dokumentalnymi i własne poszukiwania w bogatym repozytorium. Budują one złożoną narrację muzealną, która łączy fakty pozwalające poznać przeszłość i artefakty przybliżające losy jej uczestników.