Gdzie są bajki z tamtych lat

50 lat temu, 2 października 1962 roku, Telewizja Polska wyemitowała pierwszą dobranockę z serii Jacek i Agatka. 

Artykuł z archiwum tygodnika "Uważam Rze"

Jedną z pierwszych dobranocek, po „Gąsce Balbince" składającej się z nieruchomych obrazków, był program „Jacek i Agatka". Parkę rodzeństwa wymyśliła Wanda Chotomska na zamówienie telewizji. Pacynki wykonał Adam Kilian, głosu użyczyła Zofia Raciborska. Głównych bohaterów animowały Teresa Olenderczyk (Jacek) i Barbara Skokowska (Agatka). W wielu odcinkach występowały żywe zwierzęta, np. przed Wielkanocą – obowiązkowo małe kurczaki. Raz gościło także małe lwiątko pożyczone z warszawskiego zoo. Pan, który je przyniósł, na czas emisji programu poszedł zwiedzać telewizję i... zapomniał zabrać zwierzaka. – Cóż było robić? Zabrałam malucha do domu. Po 10 dniach zoo przypomniało sobie, że wypożyczyło lewka i przyjechało go odebrać – wspomina Chotomska. Do redakcji programu przychodziły tysiące listów z rozmaitymi prośbami – np. od szkół o pomoc w zakupie okien lub kaloryferów. Pacynkowe rodzeństwo stawało się patronami przedszkoli, w drogeriach można było kupić mydełka czy oliwki z wizerunkiem Jacka i Agatki. Dzięki programowi Chotomskiej powstał pomysł stworzenia Orderu Uśmiechu, a w kalendarzu pojawił się Dzień Dziadka – do kompletu z istniejącym już wcześniej Dniem Babci.

Miś francuski, miś polski

Także na początku lat 60. zaczęły powstawać serie filmów rysunkowych – m.in. „Zaczarowany ołówek" (Studio Małych Form Filmowych Se-Ma-For w Łodzi, od 1964 r.) czy „Przygody Błękitnego Rycerzyka" (Studio Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej, od 1963 r.).

W 1967 r. w Se-Ma-Forze rozpoczęła się – i trwała do 1974 r. – produkcja serialu lalkowego o misiu Colargolu. Postać wymyśliła francuska pisarka Olga Pouchine jeszcze w latach 50. Autor znanych na całym świecie francuskich serii kreskówek, m.in. „Było sobie życie", Albert Barillé chciał te opowieści przenieść na ekran, jednak żadna z zachodnich wytwórni nie podjęła się tego zadania. Taką możliwość znalazł dopiero w Łodzi. Współscenarzystą, reżyserem i scenografem został Tadeusz Wilkosz. Praca nad Colargolem, tak jak nad każdym filmem animowanym, była szalenie wyczerpująca: zazwyczaj od stworzenia scenariusza do wywołania kliszy upływał rok. Ale było warto. – Dostałem wiele budujących sygnałów od widzów, ktoś powiedział, że ten film pomógł mu przetrwać trudne dzieciństwo, inny opowiadał, że pod wpływem filmu o Colargolu w kosmosie chciał zostać kosmonautą. Nie został, ale pracował przy badaniach kosmicznych – wspomina Tadeusz Wilkosz.

Nie mniej lubiane było inne dziecko wytwórni Se-Ma-For: Miś Uszatek. Sympatycznego misia wymyślili jeszcze pod koniec lat 50. poeta i bajkopisarz Czesław Janczarski oraz Zbigniew Rychlicki, artysta grafik. Serial telewizyjny powstawał w latach 1975–1987. Głosu zwierzątkom użyczał znakomity aktor Mieczysław Czechowicz. – Jak przy każdej animacji, także do Misia Uszatka trzeba było mieć cierpliwość i pamięć – mówi Tadeusz Fadiejew, animator i asystent reżysera w filmach o Uszatku. – Trzeba było zapamiętać, w jakiej pozycji lalka stała w poprzednich klatkach, żeby osiągnąć efekt złudzenia płynnego ruchu. Ważne było, żeby w danym dniu zakończyć kręcenie jednego ujęcia. Bo wystarczy, że następnego dnia zepsuje się jedna żarówka, i już widać różnicę w oświetleniu. Jednego dnia kręciliśmy od trzech do 20 sekund filmu – wspomina Fadiejew. Zdradza też, że scenografia powstawała często z bardzo prostych materiałów: śniegiem był styropian, a jeśli zwierzątko miało zanurkować w zaspie, to wykorzystywano sól. Wodę lecącą z kranu grało anielskie włosie. Chociaż na ekranie Uszatek i jego koledzy wydają się mieć około 50 cm wzrostu, w rzeczywistości lalki są znacznie mniejsze – ok. 18 cm. Takie są najwygodniejsze w animowaniu. Jeśli jednak Uszatek miał się wydawać mały na tle np. wysokiej góry, używano „Uszatka 50 proc." – czyli lalki o połowę mniejszej.

Kij zamiast patyka, czyli cenzura

Uszatek zrobił prawdziwą międzynarodową karierę – znają go nawet japońskie dzieci. Nie mniej popularni byli Bolek i Lolek. Autorami postaci i ich przygód byli Władysław Nehrebecki, Alfred Ledwig i Leszek Lorek. Kreskówka produkowana w latach 1963–1986 cieszyła się olbrzymim powodzeniem za granicą, nie tylko w „demoludach". A zainteresowanie krajów zachodnich gwarantowało dopływ dewiz.

– Ten film wręcz utrzymywał całą polską kinematografię – wspomina Ryszard Lepióra, długoletni pracownik Studia Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej, reżyser i animator niektórych odcinków serialu. Za granicą zamawiano go zapewne tym chętniej, że był niemy, a więc nie trzeba było go tłumaczyć ani robić dubbingu. Dopiero wersjom pełnometrażowym dodano dialogi.

Zdaniem Ryszarda Lepióry był to błąd.

– Wcześniej każdy sobie po swojemu wyobrażał tembr głosu chłopców, dubbing to brzmienie narzucał – ocenia reżyser. Nie jest też entuzjastą odcinków z udziałem Toli, która pojawiła się na odgórne zamówienie, podobno w wyniku sygnałów od dziewczynek, które poczuły się pominięte. – Nie mam nic przeciwko dziewczynkom w filmach dla dzieci, ale wraz z pojawieniem się Toli akcja filmu przestała być już tak wartka i zajmująca – zaznacza. Filmy rysunkowe produkowane bez komputerów były nie mniej pracochłonne niż te lalkowe – do każdego 10-minutowego odcinka trzeba było wykonać od siedmiu do 10 tys. rysunków, a następnie przekopiować je na celuloidy. Jeden odcinek powstawał około trzech miesięcy.

Filmów i programów dla dzieci w PRL, choć były apolityczne, nie ominęła cenzura. Wanda Chotomska, oglądając jeden z odcinków „Jacusia i Agatki", ze zdumieniem usłyszała, że Jacek bawiący się patykiem nie mówi „Fiku-miku na patyku", tylko „Fiku-miku na kiju". Bo Patyk to było nazwisko jednego z ówczesnych telewizyjnych dyrektorów i nie wolno było z niego żartować. Nie pozwolono też Jackowi robić statku z mydelniczki, bo akurat któryś z telewizyjnych bonzów kupił sobie trabanta, nazywanego potocznie mydelniczką. Oprócz tego raz anonimowi telewidzowie wysłali protest do samego towarzysza Gomułki, żeby ukrócił wreszcie „wybryki" Jacka i Agatki, którzy – według nich – wyśmiewali się z piegowatych dzieci. – Było to o

tyle absurdalne, że bajkowe rodzeństwo zakładało klub piegowatych właśnie po to, by stworzyć na piegi modę – wspomina Wanda Chotomska. Legendy krążą też o Misiu Uszatku, który podobno w jednym z odcinków miał zawołać do Królików „Pomożecie?". To się mogło cenzorom w latach 70. kojarzyć z podobnym zawołaniem Edwarda Gierka. Wojciech Jama, współzałożyciel Muzeum Dobranocek w Rzeszowie i darczyńca większości jego eksponatów, cieszy się, że przygody Misia Uszatka ukazują się na płytach DVD. Ubolewa jednak, że na żadnej z nich odcinki nie są uporządkowane chronologicznie. – To pozwoliłoby widzowi wychwycić pewne smaczki. Na przykład taki, że w pewnym momencie przestaje się pojawiać pies Kruczek. Komuś bowiem przyszło do głowy, że pies nie może się nazywać tak jak Władysław Kruczek, członek Biura Politycznego – opowiada kolekcjoner.

Od wspomnień do muzeum

Wojciech Jama zbierał rozmaite przedmioty związane z dobranockami przez 20 lat. Część zachowała się z dzieciństwa, inne dokupował. Są w jego zbiorach naczynia, maskotki, zeszyty, naklejki. Co jakiś czas urządzał wystawy swoich zbiorów. Po wielu staraniach udało mu się namówić władze Rzeszowa do otwarcia muzeum, w którym pamiątki znalazły się na stałe. – Nigdy nie byłem typem kolekcjonera egoisty, zawsze chciałem pokazywać swoje zbiory innym, czy to były znaczki, czy komiksy – mówi Jama. Dodaje, że z oglądania jego zbiorów największą uciechę mają zazwyczaj... dorośli.

Potrzebę dzielenia się swoimi wspomnieniami z innymi miał także Michał Culek z Mińska Mazowieckiego. Pewnego razu zamieścił w Internecie zachowany na taśmie wideo fragment nadawanego w latach 70. francuskiego filmu „Biały delfin Um". To była ulubiona kreskówka Michała w dzieciństwie – emanował z niej spokój, a czołówka miała miłą melodię. Pod filmem natychmiast pojawiły się wspomnienia rówieśników Michała. Ktoś dorzucił nowe informacje, inny zaczął wspominać kolejne dobranocki z dzieciństwa. Michał starał się wyszukiwać je w swoich zbiorach na kasetach wideo oraz ścieżek dźwiękowych nagranych na kasetach magnetofonowych. – Wielu nagrywało teledyski, ja chciałem zachować kreskówki i programy dla dzieci – mówi Culek. Z czasem swoje materiały zaczęli przysyłać inni internauci. Tak powstała strona Nostalgia.pl – chyba największe w Internecie źródło informacji o starych dobranockach i programach dla dzieci.

Nadspodziewanie duże zainteresowanie bajkami sprzed lat przyczyniło się też do zmiany profilu biznesu Tamary Kurowskiej, dziś współwłaścicielki warszawskiego sklepu Kultowe Dobranocki połączonego z małym Muzeum Dzieciństwa z czasów PRL. – Wszystko zaczęło się od tego, że w księgarni internetowej postanowiłam zrobić dodatkowy dział – maskotki z bajek. Zakładkę nazwałam „Kultowe dobranocki". I po paru tygodniach zorientowałam się, że ten dział ma takie obroty jak wszystkie inne razem wzięte – wspomina. Wkrótce okazało się, że jej sentyment podziela bardzo dużo osób. Czasowe przedświąteczne stoisko w centrum handlowym okazało się niewystarczające, postanowiła więc otworzyć sklep. – To bezcenne, kiedy np. przychodzi dorosła pani i wskazując na maskotkę rosyjskiego Kiwaczka (Czieburiaszka), mówi:

„O, pamiętam! To ten taki dziwny miś, którego się bałam w dzieciństwie" – opowiada z pasją.

Do Muzeum Dzieciństwa ludzie czasem przynoszą wygrzebane w domu starocie. Raz przyszła pewna starsza pani, która przedstawiła się jako była narzeczona Lechosława Marszałka, twórcy słynnego Reksia. Opowiadała, że Lechosław podarował jej zeszyt ze swoimi rysunkami, w którym jedna strona była wyrwana. To dlatego, że znajdowała się tam karykatura Niemców z czasów okupacji, a on akurat miał ten zbiór rysunków przy sobie w czasie łapanki. W albumie – jak twierdziła niedoszła pani Marszałkowa – był też pierwowzór Reksia. Kurowska poprosiła ją, żeby kiedyś przyniosła zeszyt, by sfotografować rysunek pieska. Niestety, pani nie pojawiła się więcej. Ryszard Lepióra, który w zastępstwie Marszałka reżyserował Reksia, mocno powątpiewa w autentyczność tej opowieści: – W latach 60. Leszek występował w telewizji Katowice w cyklu programów o Reksiu. Pokazał w nim swoją suczkę – foksterierkę i przedstawił właśnie ją jako pierwowzór Reksia – wspomina rysownik.