Słabsi, starsi. Czy na pewno bezbronni?

Sceny z tamtego popołudnia przesuwają się w głowie Ludwiki Kochman, emerytki z Poznania, niczym kolorowy film. Klatka po klatce. Tkwią w pamięci jak zadra (,,dlaczego to właśnie mnie spotkało?"), ale też, paradoksalnie, stanowią powód do dumy (,,dałam sobie radę"). Choć oczywiście takich przeżyć pani Ludwika nie życzyłaby najgorszemu wrogowi...

Pewnej zimy wybrała się do sanatorium w Szczawnie-Zdroju. Właśnie przechadzała się parkową alejką, kiedy poczuła szarpnięcie. Ktoś próbował jej wyrwać niewielką kamerę, którą przewiesiła przez ramię. Pani Ludwika chwyciła za pasek i zaczęła szarpać. – To był jakiś młody facet. Kiedy zobaczył, że nie zamierzam dać za wygraną, wpadł w szał. Najpierw przez kilkadziesiąt metrów ciągnął mnie po ziemi. Potem kopnął mnie ciężkim buciorem – opowiada pani Ludwika. Po chwili do napastnika dołączył jego kolega. – Pomyślałam sobie: ,,Bóg jest wysoko, umarli nisko, policji nie widać, jak okiem sięgnąć. Jeśli nie pomogę sobie sama, nikt tego nie zrobi" – wspomina pani Ludwika. No i udało się. Złodzieje odeszli z niczym.

Halo, babcia Leokadia?

– Starsi ludzie ciągle stanowią łatwy cel dla bandytów, ale też wszelkiej maści oszustów, naciągaczy, hochsztaplerów – zaznacza Krystyna Lewkowicz, prezes Ogólnopolskiego Porozumienia Uniwersytetów Trzeciego Wieku. – Często żyją samotnie, nieco z boku, są ufni, uczciwi, w wielu przypadkach brakuje im wiedzy i wyrachowania, które mogłyby uchronić ich przed nieszczęściem – wylicza.

Lista zagrożeń, które na nich czyhają, jest długa i niestety ciągle się wydłuża. Z raportu pt. ,,Badanie Konsumentów Trzeciego Wieku" opublikowanego niedawno przez UOKiK wynika, że starsze osoby mają niską świadomość swoich praw. Niewiele z nich czyta umowy, tylko niektóre mają świadomość, że zakupiony towar można reklamować, jeszcze gorzej jest z wiedzą na temat instytucji, do których można się w takim wypadku zwrócić o pomoc.

Efekt? – Seniorzy często zawierają niekorzystne dla siebie transakcje, choćby podczas wycieczek, których integralną częścią są prezentacje różnego rodzaju produktów – podkreśla Lewkowicz. – Bywa, że są to towary drogie, a nie zawsze dobrej jakości – dodaje. A jeśli już ktoś zdecyduje się upomnieć o własne prawa, często trafia pod niewłaściwy adres. – Starsi ludzie są odsyłani od Annasza do Kajfasza, co musi rodzić frustrację i jeszcze potęgować poczucie zagubienia – twierdzi Lewkowicz.

Znacznie poważniejszym problemem są jednak pospolici złodzieje, których pomysłowość zdaje się nie mieć granic.

Do legendy przeszła już stosowana przez nich metoda „na wnuczka". Zwykle zaczyna się tak samo. W mieszkaniu starszej osoby dzwoni telefon. Rozmówca przedstawia się jako wnuk, kuzyn, siostrzeniec, słowem: ktoś z rodziny. Tłumaczy, że popadł w kłopoty (miał wypadek, w obcym mieście ukradli mu samochód itp.) i potrzebuje szybkiego zastrzyku gotówki. A przy tym prowadzi rozmowę w taki sposób, by od swojej ofiary wyciągnąć jak najwięcej informacji. Kiedy już starszy pan bądź pani zgadza się pomóc, oszust informuje, że sam nie może przyjść po gotówkę, ale zgłosi się po nią jego znajomy.

W jaki sposób złodzieje decydują o wyborze ofiary? – Bardzo często po prostu przeglądają książki telefoniczne – przyznaje aspirant Mariusz Mrozek, rzecznik prasowy Komendy Stołecznej Policji. – Istnieje duże prawdopodobieństwo, że abonentem będzie właśnie osoba starsza. Młodzi decydują się dziś raczej na telefony komórkowe – dodaje.

Dodatkowym kryterium jest imię właściciela numeru. Oszuści celują w te charakterystyczne raczej dla starszego pokolenia. Prędzej zadzwonią więc do Leokadii niż Sandry, szybciej wybiorą Józefa czy Bronisława niż Mikołaja bądź Mateusza. Jak wynika z policyjnych statystyk, najmłodsi poszkodowani mają od 60 do 65 lat, najstarsi – przeszło 80. Zwykle tracą od kilku do kilkunastu tysięcy złotych. Dla seniorów zazwyczaj to lwia część, jeśli nie wszystkie oszczędności.

– Po raz pierwszy z metodą „na wnuczka" zetknęliśmy się osiem lat temu. W ubiegłym roku tylko w Warszawie policja odnotowała 276 zgłoszeń związanych z tego typu oszustwami – informuje aspirant Mrozek. Pewne pocieszenie może stanowić fakt, że w kilkudziesięciu przypadkach do oszustwa nie doszło. – Starsi ludzie sami zdołali się zorientować, że mają do czynienia z oszustami bądź też postanowili zweryfikować zasłyszaną historię u źródła, czyli u krewnych – tłumaczy aspirant Mrozek.

Oszuści specjalizujący się w okradaniu seniorów sięgają jednak po coraz to kolejne triki. Wchodzą do mieszkań ofiar, podając się za pracowników gazowni, wodociągów, proponując wróżenie. Zwykle działają parami. Jedna osoba odwraca uwagę właściciela, druga ogałaca mieszkanie.

Senior uczy się, jak uderzyć

We współczesnym świecie zagrożeń uniknąć nie sposób. Można je jednak zminimalizować. Jak? Przede wszystkim poprzez edukację. – Na ulicy czuję się pewnie, bo przeszłam kurs samoobrony dla seniorów – przekonuje Ludwika Kochman.

Zajęcia zostały zorganizowane przez poznański oddział Stowarzyszenia „mali bracia Ubogich". – Zainteresowanie było spore, co jednak nie zawsze przekładało się na frekwencję – przyznaje Marta Najdek ze stowarzyszenia. – Ale ci, którzy w zajęciach uczestniczyli, na pewno wynieśli z nich sporo – dodaje.

I nie chodzi tylko o podstawowe zasady sztuk walki. – Zdobycie nowych umiejętności, przebywanie w grupie sprawiło, że wiele osób otworzyło się, zaczęło się inaczej zachowywać, postrzegać otoczenie. Było to widać gołym okiem – podkreśla Najdek.

Na edukację stawia także policja. Komenda Stołeczna Policji wspólnie ze Związkiem Banków Polskich zainicjowała kampanię „Nie daj się złowić na wnuczka". Włączyły się w nią Koleje Mazowieckie i Miejskie Zakłady Autobusowe, a także osoby znane z telewizji, jak choćby aktorzy Katarzyna Żak, Michał Piela oraz dziennikarz Maciej Orłoś.

– Były spoty telewizyjne, radiowe, ogłoszenia w gazetach, do dziś w Internecie funkcjonuje poświęcona kampanii strona. Pomógł także Kościół – podczas mszy przed oszustami ostrzegali księża – wylicza aspirant Mrozek. W efekcie, w pewnym momencie liczba kradzieży ,,na wnuczka" spadła. Potem jednak, jak przyznaje aspirant Mrozek, oszuści znów się uaktywnili.

– Każda taka akcja ma jednak głęboki sens – uważa Krystyna Lewkowicz z Ogólnopolskiego Porozumienia Uniwersytetów Trzeciego Wieku. – W niektórych miastach UTW organizują dyżury prawnicze i konsumenckie. Starsze osoby zawsze mogą się do nas zwrócić o radę i pomoc – wyjaśnia Lewkowicz.

Niezależnie jednak od zaangażowania coraz większej liczby instytucji, ogromna rzesza seniorów pozostaje niemal całkowicie bezbronna wobec zagrożeń, które niesie ze sobą „miejska dżungla".

Bezbronne czuły się też kobiety z Zielonej Góry. W styczniu 2010 tamtejsza policja ogłosiła, że poszukuje sprawcy trzech brutalnych gwałtów. Wkrótce media alarmowały: w mieście i okolicach najpewniej grasuje gwałciciel. Tymczasem w kolejnych dniach napady na kobiety zaczęły się mnożyć.

Koniec tej historii był jednak zaskakujący. Większość doniesień okazała się fałszywa. Sami policjanci przyznali, że żaden seryjny gwałciciel nie istnieje. Śledztwo zostało umorzone. – Tak czy inaczej historia ta przyniosła nam jedną niezaprzeczalną korzyść. Kobiety zaczęły być bardziej świadome zagrożeń. Nauczyły się, co w takich wypadkach można zrobić – przyznaje Dorota Haładyn, szefowa Stowarzyszenia Babska Agencja Rozwoju.

Na zorganizowany przez nią kurs samoobrony zgłosiło się 30 pań. – Dziś już wiemy, że w razie napadu nie należy krzyczeć „ratunku!" lecz „pożar!". To bardziej przykuwa uwagę ludzi. Warto też nosić w kieszeni garść soli, którą można sypnąć napastnikowi w oczy – wylicza pani Dorota i dodaje: – Seryjny gwałciciel okazał się fikcją. Ale to nie oznacza, że świat stał się od razu bezpieczny.

Wręcz przeciwnie. Nie ma praktycznie tygodnia bez doniesień o gwałtach i napadach na kobiety. Od czasu do czasu zdarzają się przypadki szczególnie drastyczne. W lipcu ubiegłego roku w ręce policji wpadł 35-letni Piotr R. Od dwóch lat mężczyzna wynajmował mieszkanie w Krakowie i dorywczo pracował na budowach. Nocami krążył po mieście i polował. Według śledczych na pewno zgwałcił siedem kobiet.

Z kolei policjanci ze Śląska dwa miesiące temu zatrzymali 46-latka, który jest podejrzany o napady na cztery kobiety. Na co dzień był przykładnym mężem i ojcem.

I nikomu nic nie mówią

Z danych opublikowanych przez Komendę Główną Policji wynika, że w ubiegłym roku wszczętych zostało 1786 postępowań w sprawach o gwałt. Liczba ta od lat pozostaje niemal niezmienna. Ale to zaledwie wierzchołek góry lodowej.

Pani Ludwika wspomina: – Pomyślałam sobie. ,,Bóg jest wysoko, umarli nisko, policji nie widać, jak okiem sięgnąć. Jeśli nie pomogę sobie sama, nikt tego nie zrobi"

W 2005 roku seksuolog prof. Zbigniew Izdebski przeprowadził na zlecenie OBOP badania poświęcone przemocy seksualnej. Według nich zaledwie pięć do dziesięciu procent Polek, które padły ofiarą gwałtu, decyduje się o tym kogokolwiek zawiadomić. Tylko 40 procent z tej liczby idzie na policję. – Przez te kilka lat, które upłynęły od badania, niewiele się niestety zmieniło – przyznaje prof. Izdebski. – Ofiary gwałtu bardzo często po prostu się wstydzą. Obawiają się, że w odczuciu społecznym to właśnie one mogą zostać obarczone odpowiedzialnością za to, co się stało. To absurd, ale w tej sprawie funkcjonuje u nas mnóstwo stereotypów. Brakuje edukacji seksuologicznej – podkreśla prof. Izdebski.

Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że gwałciciel to często osoba znana pokrzywdzonej. Nierzadko – członek jej rodziny. Do tego dochodzi nie najlepsze prawo. Jeszcze do niedawna zgwałcenie było przestępstwem ściganym nie z urzędu, lecz na wniosek ofiary. Sejm postanowił to skorygować na początku maja, odpowiadając na propozycje posłów PO i Solidarnej Polski (na początku czerwca, z drobnymi zastrzeżeniami, przychylił się do tego Senat). Ofiary gwałtów zyskały też gwarancję, że będą przesłuchiwane tylko raz – na wstępnym etapie śledztwa, w obecności psychologa.

Ale temat nie został zamknięty. Posłowie nie zdecydowali się przyjąć propozycji PiS, które dotyczyły zaostrzenia kar za gwałt. Wiceminister sprawiedliwości argumentował, że muszą one pozostać proporcjonalne wobec sankcji grożących za inne przestępstwa. Parlamentarzyści PiS nie składają jednak broni. – W Sejmie jest nasz projekt zmian w prawie karnym. Zakłada on surowsze kary za gwałt – wyjaśnia poseł Andrzej Duda. PiS chce, by zaczynały się one od trzech, a kończyły na 25 latach więzienia.

Dziś za gwałt grozi od dwóch do 12, w skrajnych przypadkach 15 lat za kratami. – W efekcie ogromna liczba gwałcicieli dostaje wyroki w zawieszeniu. Więzienia udaje się uniknąć aż 40 procentom skazanych. To niedopuszczalne – uważa Duda.

Prawodawcy powoli reagują też na zagrożenia nowo zdefiniowane, które często idą w parze z rozwojem technologii. Jednym z nich jest stalking, czyli uporczywe nękanie. Pierwsze badania na temat występowania tego zjawiska w Polsce przeprowadziła siedem lat temu Justyna Skarżyńska. Wskazywały one, że 72 procent ofiar stalkingu to kobiety. W 2012 roku na policję wpłynęło 4,5 tysiąca zawiadomień dotyczących uporczywego nękania. Większość z nich się potwierdziła.

Po raz pierwszy o stalkingu media zaczęły się rozpisywać pod koniec ubiegłej dekady. Pretekstem stała się historia warszawskiej dentystki Andżeliki Krupskiej, którą prześladował jeden z pacjentów. Zaczepiał ją na ulicy, nachodził w pracy, rzucał się na nią, usiłując pocałować, wystawał pod oknami z miłosnymi transparentami. Ostatecznie sąd skazał go na 3,5 roku więzienia.

Długo wydawało się też, że ofiarą stalkera padła córka premiera Katarzyna Tusk. Łukasz P. wydzwaniał na jej komórkę, nagrywał się na pocztę głosową. Ostatecznie jednak sopocka prokuratura uznała, że to nie stalking, lecz złośliwe niepokojenie. Sam mężczyzna okazał się niepoczytalny.