Towar reglamentowany

Tekst z archiwum tygodnika "Uważam Rze"

Hasło: PRL. Odzew: puste sklepy, kolejki, kartki. Tę powtarzaną od 20 lat wyliczankę potrafią dziś pewnie wyrecytować z pamięci nawet przedszkolaki. Wszystko to oczywiście prawda. Stało się godzinami, by kupić kilka rolek papieru toaletowego, którego i tak dla wszystkich nie wystarczało. W sklepach spożywczych między półkami hulał wiatr, owiewając czasem jakąś samotną butelkę octu, albo smutny słoik musztardy.

Kartki – skrupulatnie wycinane nożyczkami przez zgorzkniałe ekspedientki – pozwalały na zakup głodowych racji towarów w inny sposób oficjalnie niedostępnych. A jednak wrzucenie ich do worka z napisem „mroki komuny" nie jest najszczęśliwszym pomysłem. Mroczne były przyczyny, dla których je wprowadzono. Tragikomiczne konsekwencje.

W tamtym miejscu i czasie one same były jednak wartością pozytywną – obietnicą złożoną przez partię, że mimo szalejącego kryzysu i zupełnego braku wszystkiego obywatel coś jednak otrzyma. Wprowadzono je zresztą – o czym dziś nie chce się za bardzo pamiętać – na wyraźną prośbę tychże obywateli. Jedenasty z 21 słynnych postulatów „Solidarności" z sierpnia 1980 r. głosił wyraźnie: „Wprowadzić na mięso i przetwory kartki – bony żywnościowe (do czasu opanowania sytuacji)".

Związkowy samobój

Wprowadzono więc, ale tak opieszale i po tak licznych interwencjach „Solidarności", że ostatecznie trafiły one do obiegu blisko rok po podjęciu decyzji – w kwietniu 1981 r. O niechęci, z jaką partyjni aktywiści podchodzili do kartek, świadczy zresztą już sam ich wygląd. Kiedy w 1976 r. Edward Gierek wprowadził reglamentację cukru, na rynek wypuszczono zgrabny bon towarowy o wymyślnej, jednocześnie ascetycznej i monumentalnej na socrealistyczną modłę grafice. Rzecz ciekawa – ich reprodukcje znalazły się na plakatach wyborczych szwedzkich prawicowców konkurujących z socjaldemokratami. Podpis brzmiał: „Czy chcesz tego w Szwecji".

Kartki z lat 80. były natomiast paskudnymi talonami, dość podobnymi do tych, które emitowała III Rzesza w podbitych krajach, choć jednak trochę brzydszymi. Cóż, Gierek miał konkretny cel – nadwyżkę cukru mógł eksportować, a pozbawiając rynek tego pożytecznego towaru, powstrzymywał bimbrowników i zwiększał zyski z państwowego monopolu alkoholowego. Kania, a potem Jaruzelski działali natomiast wyłącznie pod przymusem związkowców.

Szybko jednak okazało się, że ci ostatni strzelili sobie w tym przypadku samobója. Władze musiały co prawda bardzo się pilnować, by minimalne normy trafiały do sklepów – powstało nawet coś w rodzaju pogotowia mięsnego – ale życie szarego obywatela zamieniło się w jeden wielki zaopatrzeniowy koszmar. Po pierwsze pewna ilość mięsa miesięcznie się należała, ale nikt nie powiedział, którego dnia danego miesiąca będzie można je dostać. Efekty były takie jak choćby sytuacja opisana przez Kazimierza Brandysa: „W długim ogonku przed sklepem mięsnym nagle wybuchł tumult. Ludzie wrzasnęli, zbili się ze sobą, napierając na drzwi, zobaczyłem poczerwieniałe twarze, otwarte usta, wytrzeszczone oczy. Przyszło mi na myśl, że coś się zawaliło czy eksplodowało. Ale nie. Ogonek dostrzegł tylko nadjeżdżający furgon. To była chwila dowiezienia mięsa".

Brandys był pisarzem, jego notatki są więc pełne literackiej subtelności. Przeciętni Polacy wspominają takie sytuacje bez upiększeń. – W pysk dostałem – mówi po latach z lekkim uśmiechem pan Andrzej Jadwisiński z warszawskiego Mokotowa. – Teraz się śmieję, ale wtedy to takie zabawne nie było. Kolejka stała już o 4 rano, sklep otwierali o 6, więc wszyscy stali zmarznięci, nikt z nikim nie rozmawiał. Pamiętam, że jakaś baba dziecko wzięła, pewnie myślała, że bez kolejki się wciśnie. Pętało się i marudziło, a tu wszyscy rozdrażnieni. Kiedy otworzyli sklep, ludzie się rzucili do przodu, ja niechcący trąciłem nogą to dziecko, rozbeczało się, no i baba mnie w pysk. Tak mnie zatkało, że kolejkę straciłem i w końcu prawie nic dla mnie nie zostało.

Problem PRL-owskich ogonków nie wynikał jedynie z braku zaopatrzenia. System kartkowy spowodował, że ekspedientki musiały precyzyjnie wycinać nożyczkami malutkie odcinki, umieszczać je w specjalnych kasetkach, później zaś naklejać na kartonowe plansze. Wydaje się to banalne, ale przy tłumie oczekujących ludzi ten kilkuminutowy przestój przy każdym kliencie oznaczał dodatkowe godziny czekania. Nic też dziwnego, że agresja złaknionych mięsa Polaków często skierowana była właśnie na ekspedientki.

Tym bardziej że posądzane one były – nierzadko całkiem słusznie – o ukrywanie towaru na zapleczu. W jednym ze sklepów Sosnowca poirytowani brakiem towaru i tempem obsługi klienci wdarli się na zaplecze i okupowali sklep do godz. 2.30, domagając się przy tym interwencji „Solidarności". Bezskutecznie. Interweniowała za to milicja. – Wyzwiska? To była codzienność – przyznaje Maria Jastrzębska, w latach 80. pracująca w delikatesach na stołecznej Pradze. – Czasem za ręce łapali, za ladę chcieli zaglądać. Człowiek się potem dziwił, że my takie opryskliwe byłyśmy. A jak tu nie być, jak codziennie cię od złodziejek i jeszcze gorszych wyzywają. Bójki? U nas w sklepie się nie bili. Pod sklepem tak, zdarzało się, ale to takie przepychanki były raczej.

A wszystko to, kiedy na kartki były tylko cukier i mięso.