Nie idźcie irlandzką drogą

Puste seminaria, wymiecione z kandydatek nowicjaty zakonne, radykalny spadek uczestniczących w praktykach religijnych i głęboki kryzys zaufania do instytucji kościelnej – wszystko to są w Irlandii skutki kryzysu, który rozpoczął się podobnie jak u nas w Szczecinie. Ujawnienie przez prasę pierwszych przypadków krycia duchownych molestujących dzieci i młodzież doprowadziły do wywołania lawiny nowych tekstów, z których każdy ujawniał inny wstydliwy (i nie zawsze prawdziwy) szczegół czy wątek sprawy prześladowania, bicia czy molestowania seksualnego, które miało dokonywać się w instytucjach katolickich.

Nie inaczej jest w Stanach Zjednoczonych, choć tam straty (nie finansowe, lecz moralne), m.in. dzięki zaangażowaniu zdecydowanych świeckich, są nieco mniejsze. Czy podobny skandal grozi Kościołowi w Polsce? Czy „sprawa szczecińska” stanie się kamieniem, który uruchomi lawinę takich spraw?

Na razie niewiele na to wskazuje. O wiele większy skandal, jakim była sprawa arcybiskupa Juliusza Paetza, nigdy do końca niewyjaśniona, wcale nie doprowadził do radykalnej zmiany sytuacji. Ujawniane co jakiś czas skandale, których bohaterami są księża, którzy dopuścili się przestępstw seksualnych, a później z jakichś powodów byli chronieni przez swoich zwierzchników, także nie doprowadziły do zdecydowanego spadku zaufania do biskupów.

Polscy hierarchowie – może nie wszędzie i nie z równym zdecydowaniem, czego dowodem jest właśnie Szczecin czy wcześniej Płock – starają się wprowadzać w życie watykańskie standardy zachowywania się w takich sytuacjach. W Lublinie, Przemyślu (z jednym wyjątkiem Tylawy), Krakowie i wielu innych miejscach duchowni oskarżani o tego typu przestępstwa (a niekiedy niemoralność) są kontrolowani. Gdy trzeba, sprawy kierowane są do sądów świeckich, księża są suspendowani, a później wydalani ze stanu duchownego.

Przed skandalami obyczajowymi w Kościele nie chroni ani reformacja, ani kontrreformacja, a jedynie wierność zasadom

O tych historiach jest jednak, ze zrozumiałych względów, cicho. Rozgłos nie jest potrzebny ani ofiarom przestępstwa, ani sprawcom, ani Kościołowi instytucjonalnemu. Zdecydowana większość spraw załatwiana jest zatem, zanim dowiedzą się o nich media, dzięki czemu udaje się uniknąć skandali. Nie oznacza to oczywiście, że nie ma przypadków odmiennych, ale bez wątpienia nie istnieje obecnie na szeroką skalę proceder przerzucania duchownych z diecezji do diecezji czy z miejsca w miejsce, by pozwalać im uniknąć odpowiedzialności karnej, jak miało to miejsce w Stanach Zjednoczonych.

Odmienność polskiej sytuacji czy specyfiki pracy duszpasterskiej nie oznacza jednak, że u nas katolicy mogą spać spokojnie. Ilość skandali, które mogą być ujawniane, to bowiem tylko jeden z elementów sytuacji kryzysowej. Nie mniej ważne są jednak w tej kwestii dalsze zachowania i działania hierarchii, a także to, co z tym problemem zdecydują się zrobić komentatorzy, publicyści, duchowni i świeccy. To od dalszych zachowań, może nawet niekoniecznie w tym przypadku, ale w następnych, zależy to, czy i w jakim stopniu skandaliczne zachowania nielicznych duchownych czy chroniących ich hierarchów staną się kamieniem uruchamiającym lawinę.

Pierwszym i absolutnie podstawowym warunkiem uniknięcia powtórzenia „scenariusza irlandzkiego” w Polsce jest żelazne przestrzeganie zasady sprawdzania wszystkich kontrowersyjnych i trudnych informacji, zanim dotrą one do mediów. Wiara w dane słowo, zapewnienia oskarżanego duchownego o niewinności nie mogą i nie powinny wystarczyć, bo molestowanie nie ma nic wspólnego z rzeczywistością niewidzialną, a jest jak najbardziej sprawdzalne. Sprawdzenia takiego oraz poinformowania o sprawie Stolicy Apostolskiej wymagają zresztą reguły postępowania w takich sytuacjach.

W trakcie sprawdzania takich informacji, i to również regulują stosowne dokumenty, jest odsunięcie duchownego od pracy duszpasterskiej z osobami, które mogą stać się jego ofiarami. Oczywiście w trakcie sprawdzania informacji przysługuje duchownemu domniemanie niewinności. Nie można bowiem wykluczyć (także, gdy sprawa trafi do mediów), że został on niewinnie pomówiony. Dalsze procedury działania także są oczywiste. Jeśli oskarżenia się potwierdzają, sprawa kierowana jest do sądu biskupiego i sądów cywilnych, które wydają stosowne wyroki: więzienia i suspensy lub wydalenia ze stanu duchownego.

Zastosowanie takiej procedury nie tylko chroni ofiary przed publicznym roztrząsaniem ich życia, ale także pomaga uniknąć skandalu. Fakt bowiem, że duchowny jest grzesznikiem, czy nawet człowiekiem chorym, nie jest jeszcze skandalem. Skandal pojawia się dopiero, gdy dla zachowania dobrego imienia Kościoła i zadowolenia duchownego albo ze zwykłej niefrasobliwości czy przesadnego zaufania do słowa kapłana pozwala się, by jego chore skłonności były realizowane.

Tak było przecież w Stanach Zjednoczonych, gdzie medialna afera rozgorzała nie po pierwszych doniesieniach o przestępstwach Johna Geoghana czy Jamesa Portera, ale gdy okazało się, że wiedzę o ich działaniach posiadali ich przełożeni i że nie zrobili oni nic (a przynajmniej nic konkretnego), by ich przed takimi działaniami powstrzymać.

Konkretne działania wymagają zaś odwagi i determinacji, także prowadzącej do decyzji radykalnych. Gdyby w latach 70. i 80. w Stanach Zjednoczonych zamiast posyłać księży na psychoanalizę czy do specjalnych ośrodków, a później przywracać ich na stanowiska w innych parafiach, od razu podjęto zdecydowane działania z usuwaniem ze stanu duchownego włącznie, to dziś Kościół w USA byłby nie tylko bogatszy o dwa miliardy dolarów (które musiał zapłacić jako odszkodowania), ale miałby o wiele wyższy autorytet i udałoby się uniknąć licznych ludzkich tragedii.

To jednak wymagałoby uznania (do czego już część amerykańskich katolików się skłania), że istnieją tego typu przestępstwa czy niegodne zachowania seksualne, które z samej swojej istoty, a nie dlatego, że zostały ujawnione, eliminują z kapłaństwa. I miłosierdzie czy przebaczenie nie mają tu nic do rzeczy, a kierowanie się nimi przy przywracaniu duchownych dopuszczających się przestępstw seksualnych (nawet względnie lekkich) oznacza – jak wykazuje Germain Grisez na łamach katolickiego pisma „First Things” – mylenie grzechu i przebaczenia z nadużyciem stanowiska i przywróceniem na nie. „Rodzice powinni wybaczyć opiekunce, która zabrała ich dziecko na imprezę, ale nie muszą jej zatrudniać ponownie” – uważa autor.

Nieakceptowalny ze społecznego punktu widzenia był także ton lekceważenia sprawy czy jej pomniejszania. W sytuacji gdy w mediach pokazywano twarze dojrzałych ludzi, którzy płakali na samo wspomnienie tego, co zrobili im w przeszłości duchowni, czymś całkowicie nie na miejscu wydawało się tłumaczenie rzeczników prasowych czy samych hierarchów, że nie ma co przesadzać, że to jednostkowe sytuacje i że wszystko jest pod kontrolą.

Ten ton pojawiał się też w wypowiedziach niektórych polskich hierarchów, którzy – jak bp Tadeusz Pieronek – tłumaczą obecnie, że nie ma podstaw, by oskarżać cały Kościół o ukrywanie pedofilii. I choć trudno odmówić mu racji, to akurat w tym momencie wypowiedź jest zwyczajnie nie na temat. Teraz trzeba zmierzyć się z konkretną sprawą, a nie wypowiadać ogólnie prawdziwe zdania, które mają się nijak do konkretnych tragedii.

Jeszcze istotniejsze jest poważne podchodzenie do medialnych doniesień. Nic bowiem tak nie pogłębia skandalu, jak udawanie, że np. niemoralne sytuacje nie są niczym zaskakującym. Na takie działanie zdecydował się w Austrii biskup Kurt Krenn, który po opublikowaniu przez jedną z austriackich gazet zdjęć, na których rektor seminarium i kleryk całują się głęboko, powiedział, że cała sprawa jest rozdęta przez media, a pocałunek z językiem nie ściąga na siebie kar kościelnych i był zwyczajnym elementem życzeń świątecznych. Nietrudno się domyślić, że jedyną reakcją na takie wypowiedzi była wzmożona wściekłość dziennikarzy i rozgoryczenie świeckich.

Jednak opisywany przypadek austriacki pokazuje, że możliwe są zdecydowane i ostre działania nawet w sytuacji, gdy Kościół znajduje się pod ostrym ostrzałem mediów, a biskup ordynariusz nie widzi problemu skandalu seksualnego. Hierarchowie austriaccy odcięli się od Krenna (choć on jedynie ignorował, być może z niewiedzy, pewne przestępstwa, a nie był ich sprawcą) i doprowadzili do jego odwołania i zastąpienia innym biskupem, który zdecydowanie zabrał się do pracy. Od samego początku skandalu kardynał Christoph Schönborn zapewniał też, że w miarę swoich możliwości zrobi wszystko, by sprawa została do końca wyjaśniona, a winni ukarani.

I tylko takie działania mogą przynieść efekty. Odsyłanie (nawet, jeśli zgodne z procedurami prawnymi) do samych zainteresowanych, odmowa komentowania spraw z innej diecezji – sprawia bowiem wrażenie chowania głowy w piasek i jeszcze pogłębia frustrację i rozgoryczenie wiernych, którzy zamiast jasnego sygnału oceny postępowania nie tylko przestępcy, ale także tych, którzy – być może przez brak roztropności – go chronili czy nie przebadali sprawy. Rodzi to także niebezpodstawne podejrzenie o solidarność grupową, która staje się ważniejsza niż zasady moralne czy bezpieczeństwo wiernych. I nie inaczej było w Polsce przy sprawach arcybiskupów Juliusza Paetza czy Stanisława Wielgusa, które dodatkowo podzieliły wiernych na wierzących i niewierzących w ich winę…

Szybkie reagowanie na sytuacje kryzysowe, rozwiązywanie konkretnych problemów czy eliminowanie duchownych, którzy są groźni dla innych – nie powinny jednak przesłaniać faktu, że dla części mediów i ich komentatorów kryzys seksualny jest jedynie okazją do przedstawienia własnych modeli reform w Kościele (tak zresztą było w Stanach Zjednoczonych). Liberalni komentatorzy z „The Boston Globe” czy „New York Timesa” przekonywali, że tylko zniesienie celibatu, zgoda na małżeństwa homoseksualne czy poluzowanie zasad moralności seksualnej może doprowadzić do zmniejszenia ilości molestowań. Konserwatyści odpowiadali im, że wręcz przeciwnie – zapobiec narastaniu fali skandali może tylko przywrócenie ostrej i jednoznacznej dyscypliny, którą poluzowali – nie ma co ukrywać – zwolennicy modernizmu.

Spór ten, prowadzony zresztą przez samych katolików, prowadził do tego, że zamiast zajmować się tym, co rzeczywiście istotne, czyli tragedią skrzywdzonych, próbami rozwiązania konkretnych problemów, zajmowano się sporami ideologicznymi. A dyskusja nad rozwiązaniem konkretnych problemów przekształcała się w dyskusję – będącą, nie ma co ukrywać, na rękę części niechętnych Kościołowi mediów – nad koniecznością reformy całego Kościoła.

Tyle tylko, że w ten sposób umykał fakt, iż skandale, także seksualne zdarzają się nie tylko w Kościele katolickim, ale również w innych wspólnotach. I to zarówno tych konserwatywnych (by wymienić jeden z konserwatywnych w kwestiach światopoglądowych megakościołów amerykańskich, któremu przewodził Tom Haggard, przyłapany na korzystaniu z usług homoseksualnych prostytutek), jak i liberalnych (by wymienić tu tylko kanadyjskich anglikanów). Nie chroni przed nimi zatem ani reformacja, ani kontrreformacja, a jedynie wierność zasadom i świadomość osobistej odpowiedzialności za decyzje, jaką ponoszą także biskupi.

Ten element „reformatorskiej pasji” krytyków niegodnych zachowań pewnej części duchownych można już dostrzec również w Polsce, ale nie jest on na razie wiodący. I dobrze, by tak pozostało, bo np. spór o model wyboru biskupów w niczym nie pomoże ofiarom molestowania, a jedynie zideologizuje debatę i pozbawi ją odniesienia do konkretnych przypadków, które trzeba rozwiązać.