„Schyłek dnia": Świat ponownie na rozdróżu

Cztery lata temu nieznany węgierski debiutant László Nemes zaszokował i podbił świat kina. Jego „Syn Szawła" – osadzony w czasie II wojny film o więźniu z Sonderkommando próbującym zachować resztki człowieczeństwa w niemieckim obozie koncentracyjnym – dostał Grand Prix Jury na festiwalu w Cannes, Złoty Glob, Oscara i wiele innych nagród. Trzy lata później na ekrany wchodzi jego „Schyłek dnia".

Ludziach palili ludzi

Sam László Nemes mówi, że jest to opowieść o świecie na rozdrożu: – O Europie, która ponad sto lat temu, będąc w fantastycznej formie i przeżywając wielkim skok w rozwoju technologii, triumfalnie wchodziła w XX wiek. Mogła pójść w dobrą stronę. A nagle z pełną świadomością popełniła samobójstwo.

Po „Synu Szawła" reżyser uważa, że musiał zapytać, jak to się stało, że doszliśmy do momentu, w którym ludzie palili innych ludzi w piecach.

Akcja filmu toczy się w 1913 roku, w cesarstwie Austro-Węgierskim. W tym państwie mieszały się języki i kwitły różne kultury.

Do Budapesztu przyjeżdża piękna młoda kobieta Irisz Leiter. Jej rodzice stworzyli słynną, elegancką firmę kapeluszniczą. Zginęli w płomieniach własnego sklepu, gdy ich córka miała dwa lata.

Irisz wychowała się w wiedeńskim sierocińcu. Wraca do rodzinnego miasta, gdzie próbuje zatrudnić się w odbudowanej przez biznesmena Oszkara Brilla dawnej firmie rodziców, wciąż zresztą noszącej ich imię. I tam dowiaduje się, że ma brata, o którym krążą dziwne plotki. To ponoć groźny typ, tajemniczy złoczyńca i morderca, którego nikt nie widział od lat.

Irisz postanawia go odnaleźć. Poznać jedyną bliską jej osobę, ale też dowiedzieć się czegoś więcej o sobie. Ale im bardziej dziewczyna jest zdeterminowana i zbliża się do celu, tym bardziej świat wymyka się ze strefy zdrowego rozsądku. Szaleje, staje się nieobliczalny.

– Chciałem, żeby widz wybrał się razem z Irisz w podróż. Żeby, jak ona, nie miał pojęcia, co dzieje się wokół. Żeby był przerażony, niepewny – mówi mi László Nemes.

Narastający chaos

W „Schyłku dnia" węgierski reżyser szuka źródeł kataklizmów, które dotknęły Europę w XX wieku. Fotografuje Budapeszt w sepii, jak ze starych sztychów. I jednocześnie pokazuje postępującą degrengoladę i zbliżające się szaleństwo wojny i nienawiści. Nie daje się łatwo zwieść powtarzanym w podręcznikach historii opowieściom, że I wojna światowa wybuchła po zabójstwie arcyksięcia Ferdynanda w 1914 roku w Sarajewie. Nemes pokazuje klimat, który do tego aktu doprowadził: narastający chaos, coraz większy bałagan, radykalizację poglądów, powiększającą się codzienną agresję. I podobnie jak w „Synu Szawła" proponuje w „Schyłku dnia" całkowicie niesztampowy sposób narracji.

– Ludzie kina muszą stawiać przed sobą nowe wyzwania, szukać świeżego języka wypowiedzi – twierdzi.

W swoim debiucie stosował kamerę subiektywną, patrzył na obóz oczami jednego bohatera. W ten sposób genialne zdjęcia zrobione przez operatora Mátyása Erdélyego podkreśliły strach, poniżenie, rozpacz, ból. Teraz jest podobnie. Erdély pokazuje świat początku XX wieku tak jak ogląda go i odbiera Irisz Leitner.