Miejskie sacrum, czyli historia wyciągnięta z ukrycia

Zaczęło się od Mokotowa – wspomina Bohdziewicz. – Mieszkałam tu i nawet nie wiem, kiedy na moich zdjęciach pojawiły się kapliczki. Pierwsza to ta z Puławskiej, róg Olszewskiej. Później zaczęłam szukać ich w mijanych na co dzień kamienicach, dostrzegać wokół.

I tak w 1981 r. zrodziła się autorska kolekcja. Dziś liczy ok. 2 tys. fotografii. Ponad 200 z nich znajdzie się w opatrzonym wspomnieniami warszawiaków albumie, który w maju wyda Dom Spotkań z Historią.

– Nie sfotografowałam jeszcze wszystkich – zaznacza Bohdziewicz. Szacuje się, że jest ich ok. 400, choć dokładnej liczby nikt nie zna. – Kapliczki i figury świętych są zwykle ukryte w podwórkach, a nawet we wnętrzach budynków. Niełatwo wpaść na ich ślad, a przecież są ściśle związane z historią miasta. Są też bardzo fotogeniczne. Dlatego postanowiłam je pokazać w albumie – mówi artystka, znana m.in. jako autorka cyklu „Fotodziennik, czyli piosenka o końcu świata“, dokumentującego życie w Polsce od lat 80.

[srodtytul]Religia a tożsamość [/srodtytul]

Z inicjatywą stworzenia publikacji wyszedł Jan Jabłkowski, prezes Domu Towarowego Bracia Jabłkowskich. Od 2004 r. w podwórku kamienicy przy Chmielnej 21 prowadzi galerię pokazującą zjawiska i postaci związane z Warszawą. W ramach promocji albumu za miesiąc swoje prace wystawi tu też Bohdziewicz.

– Dwa lata temu pokazaliśmy kilka fotografii śródmiejskich kapliczek. Prezentacja bardzo się spodobała. Wśród odwiedzających byli i tacy, którzy przychodzili po kilka razy – wspomina Jabłkowski.

Skąd to zainteresowanie symbolami ludowej religijności? Dla Jabłkowskiego odpowiedź jest prosta.

– Pierwsze słowo, które mi się nasuwa, to autentyzm – mówi. – Tak niewiele mamy wokół siebie przykładów dziedzictwa, które powstało oddolnie i przetrwało dzięki staraniom zwykłych ludzi – mówi, podkreślając, że pochodzące z okresu wojny kapliczki świadczą o tożsamości Warszawy.

– Pochwalić może się nimi niewiele innych miast – zaznacza. Pozostały jednak tylko tam, gdzie jest przedwojenna zabudowa. Najwięcej w Śródmieściu, m.in. przy ul. Wspólnej, Marszałkowskiej, Dobrej, i na Pradze przy Stalowej, Wileńskiej, Grochowskiej. Zdarzają się też na Woli, Ochocie, Mokotowie i Żoliborzu.

[srodtytul]Świadkowie odchodzą[/srodtytul]

Najstarsze stołeczne kapliczki pochodzą z XVII w. Wznoszono je, by upamiętnić ważne wydarzenia, okazać wdzięczność za ocalenie od ognia, głodu czy chorób lub po prostu chcąc zapobiec nowym katastrofom.

Większość podwórkowych miejsc kultu powstała jednak w 1943 roku. Dlaczego wtedy?

– Minęły cztery lata od wybuchu wojny. Zmęczeni okupacją mieszkańcy szukali oparcia w wierze, a do kościołów mieli ograniczony dostęp – tłumaczy Magdalena Stopa, historyk sztuki i dziennikarka, która zebrała wspomnienia mieszkańców fotografowanych kamienic. Odnalazła ich, posiłkując się listą kapliczek, które w 1984 r. w galerii Format zostawili goście wystawy prac Bohdziewicz.

– Od tamtej pory niemal nie zaglądałam do tych zapisków. Teraz okazały się niezastąpione – wspomina fotograf.

W sumie Stopa umieściła w albumie wypowiedzi 31 osób. Świadków okupacyjnych wydarzeń szukała ponad rok.

– O nie, nie, wyprowadzili się na wieczność, spóźniła się pani jakieś dziesięć lat – to zdanie historyk sztuki słyszała najczęściej, pukając do drzwi osób, które jeszcze mogą pamiętać historię wybranych kapliczek.

– Ci, którzy mieli wówczas po 20 lat, dziś dobiegają dziewięćdziesiątki. To ostatni moment na dotarcie do nich – zaznacza.

Poszukując świadków historii, dziennikarka odwiedziła wszystkie dzielnice. Najwięcej wspomnień zebrała na podwórkach Śródmieścia i Pragi.

– Nie zawsze łatwo jest się tam dostać. Często przeszkodą jest domofon – wspomina Stopa z uśmiechem. – A potem nadchodzi czas mozolnej wędrówki od mieszkania do mieszkania, z piętra na piętro.

Na problemy z dotarciem do kapliczek natrafiała również Bohdziewicz. Dziś, nie kiedyś. – W latach 80. bez problemu można było wejść na podwórka. W stanie wojennym stały się wręcz azylem. Fotografować było tam bezpieczniej niż na ulicy – mówi artystka, która zasłynęła m.in. serią reportaży o „Solidarności“.

[srodtytul]Madonna Śmietnikowa[/srodtytul]

Z wchodzeniem do bram problemu nie ma 19-letnia Magda Giza. Mieszka przy Brzeskiej. Tu poznała ją Magdalena Stopa.

– Podczas poszukiwań świadków historii natrafiałam też na młodych ludzi. Dbają o to, by pamięć o kapliczkach i ich historii nie zniknęła, identyfikują się z miejscem i mówią z szacunkiem o ludziach opiekujących się figurami – podkreśla, przywołując jedną ze spisanych opowieści. Zasłyszała ją od 30-letniego Dawrana Marcinkowskiego z ul. Ząbkowskiej.

– U nas, na Pradze, kapliczek jest mnóstwo, po kilka na każdej ulicy. Mieszkańcy różnie się do nich odnoszą, zależy od człowieka. Dla niektórych to nie ma znaczenia, wisi im. A inni dbają. Kwiaty przynoszą, świece palą. Jedno jest pewne, ciągle ktoś je fotografuje. To wyraźnie jest osobliwość. Wycieczki przychodzą. Nawet chińskie! Słowo daję! – wspomina mężczyzna.

Właśnie takie zagraniczne wycieczki po Pradze prowadzi Magda Giza. A wszystko za namową nauczyciela z gimnazjum.

– Ojciec powiedział mi: wiedza, którą masz, nie ma wartości, dopóki się nią nie podzielisz. Więc bez pośrednictwa biur, bez kasy, oprowadzam turystów, opowiadając im to, co mówią mi sąsiedzi – tłumaczy nastolatka.

Wycieczkowiczów prowadzi od Latynoski, przez Śmietnikową, do Meksykańskiej.

– Przyjaciele często nadają sobie jakieś pseudonimy. My na podwórku wymyśliliśmy nowe nazwy dla kapliczek, bo jak nie nazwać „Śmietnikową“ kapliczki przy śmietniku? – śmieje się.

Nazywanie przedmiotów to jeden ze sposobów ich oswojenia. Podobnie z ozdabianiem.

– Lampki, różańce, ryngrafy, kwiaty, obrazki świętych, a nawet maskotki – wszystko można tu znaleźć – wylicza Bohdziewicz. Z wykształcenia etnograf, przywiązuje dużą wagę do mowy tych przedmiotów.

– Lubię je fotografować, bo wytwory człowieka niosą w sobie wiele znaczeń. Kapliczki tyle samo mówią o cierpieniu, co o nadziei. Kryją wiele światów.

Bohdziewicz ma swoją ulubioną figurę Matki Boskiej. Stoi przy ul. Stalowej 11.