EBC: historia dłuższa niż dwanaście lat

Europejski Bank Centralny pełni funkcję banku centralnego dla kilkunastu państw wchodzących w skład unii gospodarczej i walutowej – jednego z największych bloków gospodarczych we współczesnym świecie. Ale powstał zaledwie kilkanaście lat temu. Nie oznacza to jednak, że wziął się znikąd.

[srodtytul]Różne pomysły[/srodtytul]

O integracji walutowej w Europie myślano już na początku lat 60. Ale dopiero pod koniec lat 60. szefowie państw wchodzących w skład EWG zdecydowali się na stworzenie planu ściślejszej integracji ekonomicznej. W tzw. raporcie Wernera z 1970 r. zakładano, że unia walutowa powstanie do 1980 r. Ale w 1971 r. załamał się obowiązujący dotychczas na świecie system sztywnych kursów walutowych utworzony w Bretton Woods jeszcze w czasie II wojny światowej. Rozpoczęła się era dużych zmian notowań walut. To utrudniło realizację zarysowanego w 1970. planu, ale równocześnie sprawiło, że krajom wspólnoty zaczęło zależeć na ograniczeniu wahań wzajemnych kursów walut. Skutek? Utworzenie tzw. węża walutowego. Jego skład się zmieniał. Pojawiały się w nim nowe waluty, ale część wypadła. W 1977 r. ograniczał się już do marki niemieckiej oraz walut państw Beneluksu i Danii.

W 1979 r. za sprawą Niemiec i Francji integracja walutowa zaowocowała pierwszą instytucją – pojawił się Europejski Mechanizm Walutowy – ERM (dziś istnieje ERMII – dla krajów, które mają zamiar przyjąć wspólną walutę). Polegał on nie tylko na ograniczeniu wzajemnych kursów walut państw EWG, które były członkami mechanizmu walutowego (potocznie nadal nazywanego wężem). Równocześnie miała miejsce koordynacja polityki pieniężnej poszczególnych krajów. Wtedy też uzgodniono, że stabilności kursów walutowych sprzyja stabilność cen. Starano się też unikać jednostronnych dewaluacji walut – choć całkowicie ich nie wyeliminowano.

Dyskusja na temat możliwości dalszego zacieśnienia integracji europejskiej oraz powołania unii monetarnej zaczęła się już w kilka lat po utworzeniu ERM. Pod koniec lat 80. Komisja Europejska powołała komitet ekspertów pod kierownictwem Jacquesa Delorsa, który miał przygotować konkretne propozycje dotyczące unii walutowej. Jego zalecenia stały się podstawą zapisów traktatu z Maastricht podpisanego w 1992 r. i ratyfikowanego przez kraje Wspólnoty Europejskiej rok później. Traktat z Maastricht przewidywał powołanie unii walutowej i gospodarczej, co stało się faktem 1 stycznia 1999 r. Tego dnia Europejski Bank Centralny formalnie zastąpił – nadal istniejące – banki centralne krajów członkowskich strefy euro w ich najważniejszych zadaniach: ustalania wysokości stóp procentowych

Protoplastą EBC był Europejski Instytut Walutowy, utworzony we Frankfurcie w 1994 r. Jego zadaniami było koordynowanie polityki pieniężnej krajowych banków centralnych w całej Unii Europejskiej oraz przygotowania do wprowadzenia wspólnej waluty. Prezesem EIW został Alexandre Lamfalussy, urodzony na Węgrzech ekonomista belgijski, były szef Banku Rozrachunków Międzynarodowych (w lipcu 1997 r. zastąpił go Holender Wim Duisenberg).

To właśnie Europejski Instytut Walutowy opracował instrumenty i procedury prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej w strefie euro, przyczynił się do ujednolicenia procesów gromadzenia i dystrybucji danych statystycznych dotyczących polityki pieniężnej i systemu bankowego w strefie euro, przygotował zasady zarządzania rezerwami walutowymi Europejskiego Banku Centralnego. EIW odpowiadał też za przygotowanie banknotów euro.

Sama nazwa „euro” została przyjęta przez Radę Europejską (szefów państw i rządów krajów Unii Europejskiej) na posiedzeniu 16 grudnia 1995 r. Rok później Rada Europejskiego Instytutu Walutowego (w jej skład wchodzili przedstawiciele banków centralnych państw członkowskich Unii Europejskiej) rozstrzygnęła konkurs na projekt banknotów euro. Wygrał go grafik z banku centralnego Austrii – Robert Kalina, wiedeńczyk o czeskich korzeniach.

Europejski Bank Centralny formalnie powstał 1 czerwca 1998 r. Jego pierwszy zarząd, na którego czele stanął Wim Duisenberg, dotychczasowy szef EIW, został wyłoniony jeszcze w maju tego roku, kilka dni po tym, gdy Rada Unii Europejskiej ustaliła listę 11 krajów, które z początkiem 1999 r. miały zacząć posługiwać się wspólną walutą.

W tym samym czasie zaczęły funkcjonować także pozostałe organy EBC. Trzy najważniejsze to:

? Rada Prezesów,

? Zarząd,

? Rada Ogólna.

Rada Prezesów to główny organ decyzyjny EBC, w którego skład wchodzi sześcioosobowy zarząd EBC, a także prezesi banków centralnych strefy euro (obecnie jest ich 16, od 1 stycznia 2011 r. dołączy do nich prezes Banku Estonii). To Rada Prezesów podejmuje decyzje dotyczące wysokości stóp procentowych czy wielkości rezerw obowiązkowych w strefie euro. Posiedzenia Rady Prezesów odbywają się dwa razy w miesiącu. Na pierwszym posiedzeniu w miesiącu Rada ocenia sytuację gospodarczą i pieniężną, po czym podejmuje decyzję w sprawie polityki pieniężnej na dany miesiąc. Drugie posiedzenie jest związane raczej z kwestiami technicznymi, np. sprawnością systemu rozliczeniowego w strefie euro. Zarząd odpowiada za bieżącą działalność EBC. W jego skład wchodzą:

? prezes (od 1 listopada 2003 r. do 31 października 2011 r. tę funkcję sprawuje Francuz Jean-Claude Trichet),

? wiceprezes (od 1 czerwca 2010 r. do 31 maja 2018 r. na tym stanowisku pracuje Vitor Constancio).

? czterech członków zarządu (Gertrude Tumpel-Gugerell – do 31 maja 2011, José Manuel González-Páramo – do 31 maja 2012 r., Lorenzo Bini Smaghi – do 31 maja 2013 r. i Jürgen Stark – do 31 maja 2014 r.).

Wszyscy członkowie zarządu są mianowani za porozumieniem głów państw lub szefów rządów krajów strefy euro.

Rada Ogólna to pozostałość po Radzie Europejskiego Instytutu Walutowego. Istnieje, ponieważ nie wszystkie kraje Unii Europejskiej przyjęły wspólną walutę. W skład Rady Ogólnej wchodzą: prezes i wiceprezes EBC, a także prezesi krajowych banków centralnych 27 państw członkowskich UE. Polskę reprezentuje Marek Belka, prezes NBP. W posiedzeniach Rady Ogólnej mogą też uczestniczyć bez prawa głosu pozostali członkowie zarządu EBC, a także przewodniczący Rady UE oraz przedstawiciel Komisji Europejskiej. Do obowiązków Rady Ogólnej należy pełnienie funkcji doradczych, wspomagających i administracyjnych. Do funkcji doradczych należą przede wszystkim zadania, które Rada Ogólna przejęła po Europejskim Instytucie Walutowym, a które związane były z przygotowaniem krajowych banków centralnych do uczestnictwa w strefie euro. Ponadto Rada współdziała np. przy wydawaniu opinii w zakresie aktów prawnych, dotyczących EBC i banków centralnych w Unii Europejskiej.

Współistnienie w UE krajów, które mają wspólną walutę i takich, które do strefy euro jeszcze nie należą, powoduje, że konieczne stało się rozróżnienie Eurostystemu i Europejskiego Systemu Banków Centralnych.

Europejski System Banków Centralnych powstał na mocy traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, jako organ sprawujący zadania bankowości centralnej. Jego głównym celem jest utrzymywanie stabilności cen.

Eurosystem obejmuje EBC oraz banki centralne państw strefy euro. EBC i krajowe banki centralne to jedyne instytucje uprawnione do emitowania banknotów euro będących prawnym środkiem płatniczym w strefie euro. Eurosystem ma ponadto obowiązek działania na rzecz sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych w strefie euro. W ramach Eurosystemu odbywa się wreszcie zarządzanie rezerwami walutowymi strefy euro. Rezerwami zagranicznymi EBC zarządzają obecnie w sposób zdecentralizowany krajowe banki centralne, które zgłosiły gotowość do udziału w związanych z tym czynnościach operacyjnych. Banki te działają w imieniu EBC zgodnie z otrzymywanymi od niego instrukcjami. Wprawdzie własnymi rezerwami zagranicznymi krajowe banki centralne zarządzają niezależnie, ale wszystkie operacje na rynku walutowym powyżej określonego limitu wymagają zgody EBC, co zapewnia ich zgodność z polityką kursową i pieniężną Eurosystemu.

Stabilność cen

Europejski Bank Centralny ustala wysokość stóp procentowych dla całej gospodarki strefy euro. Podstawowe stopy to:

? stopa podstawowych operacji refinansujących (obecnie 1,0 proc.),

? kredytu w banku centralnym (dziś 1,75 proc.),

? depozytu w banku centralnym na koniec dnia (obecnie 0,25 proc.).

Celem EBC jest utrzymywanie rocznej inflacji w strefie euro poniżej, ale blisko poziomu 2 proc. Według banku, stabilność cen przyczynia się do osiągnięcia wysokiego poziomu aktywności gospodarczej i zatrudnienia przez poprawę przejrzystości mechanizmu cenowego. W warunkach stabilności cen możliwe jest rozpoznawanie zmian cen względnych (tj. cen różnych towarów) bez obawy pomylenia tego ze zmianami w ogólnym poziomie cen. Konsumentom i firmom ułatwia to dokonywanie decyzji w sprawie wydatków konsumpcyjnych i inwestycji. W efekcie w całej gospodarce mamy do czynienia z bardziej efektywnym podziałem środków. Niska inflacja – według EBC – ogranicza premię za ryzyko inflacji w wysokości stóp procentowych. Zmniejsza to realne stopy procentowe i zwiększa motywację do inwestowania. Ponadto niska inflacja pozwala na ograniczenie nieproduktywnych działań podejmowanych tylko w celu zabezpieczenia przed negatywnym wpływem inflacji lub deflacji. Stabilność cen też zapobiega arbitralnej redystrybucji bogactwa i dochodów w wyniku nieoczekiwanej inflacji lub deflacji.

Oprócz ustalania wysokości stóp procentowych i prowadzenia regularnych operacji otwartego rynku, EBC podejmował również niestandardowe działania.

Na przykład już we wrześniu 2000 r. – niespełna dwa lata po inauguracji unii walutowej – doszło do pierwszych interwencji na rynkach walutowych w obronie euro. EBC dokonał tych interwencji wspólnie z bankami centralnymi USA i Japonii.

Tuż po rozpoczęciu obecnego kryzysu finansowego EBC angażował się w transakcje z innymi głównymi bankami centralnymi, które miały na celu zapewnienie dostępu do finansowania w każdej z najważniejszych światowych walut.

W ostrej fazie tego kryzysu, po upadku banku Lehman Brothers, EBC udostępnił bankom komercyjnym w strefie euro możliwość uzyskiwania dostępu do gotówki poprzez sprzedaż papierów wartościowych. Od maja 2010 r. EBC skupuje obligacje skarbowe państw należących do strefy euro.