Tymczasowe aresztowanie: sprawiedliwość zza krat

Pomimo wątpliwości prawników, w tym rzecznika praw obywatelskich, Trybunał Konstytucyjny 10 lipca 2019 r., sygn. K 3/16 orzekł, że brak określenia w kodeksie postępowania karnego maksymalnego okresu tymczasowego aresztowania po skazującym wyroku sądu I instancji nie narusza konstytucji.

Czytaj także: Tymczasowe aresztowanie wciąż nadużywane - raport HFPC

Z uzasadnienia wyroku wynika, że nie można wyprowadzić bezpośrednio z ustawy zasadniczej zakazu długotrwałych aresztów. Takiej podstawy nie stanowi też art. 41 ust. 1 konstytucji, który określa, że każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą, a ich pozbawienie lub ograniczenie może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie. Innymi słowy, systemowym bezpiecznikiem jest to, że o tymczasowym aresztowaniu decyduje sąd i na bieżąco kontroluje jego zasadność.

Nie wdając się w merytoryczną ocenę orzeczenia (złożono trzy zdania odrębne), warto pochylić się nad problematyką stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego oraz poglądami ETPCz. Choć orzecznictwo strasburskie nie jest wiążące, to formułuje standardy o niewątpliwej doniosłości praktycznej.

Przesłanki i czas stosowania środków zapobiegawczych

Niezbędne wydaje się wskazanie na same przesłanki stosowania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Artykuł 249 § 1 k.p.k. stanowi, iż środki takie można stosować, tylko gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo i w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobieżenia nowemu, ciężkiemu przestępstwu. Niezbędne jest jednoczesne zaktualizowanie się choćby jednej z przesłanek szczególnych, o których mowa w art. 258 § 1–3 k.p.k. Chodzi o uzasadnioną obawę ucieczki lub ukrycia się oskarżonego czy uzasadnioną obawę, że będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. Kolejna samoistna przesłanka szczególna wynika z art. 258 § 2 k.p.k., zgodnie z którym stosowanie tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być także uzasadnione grożącą oskarżonemu surową karą. Ostatnia z przesłanek szczególnych ma charakter wyjątkowy i odnosi się do zaistnienia uzasadnionej obawy, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu (art. 258 § 3 k.p.k.). Zastosowanie tymczasowego aresztowania uzależnione jest nadto od ustalenia, iż w sprawie nie ma przesłanek wskazanych w art. 259 k.p.k. (poważne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia oskarżonego albo wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny oraz bezwzględne – przewidywany niski wymiar kary i niskie zagrożenie karą pozbawienia wolności, chyba że oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania, w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości).

Z kolei art. 263 k.p.k. wyznacza terminy stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym oraz w postępowaniu sądowym do wydania pierwszego nieprawomocnego wyroku. Takie uregulowanie w pełni koresponduje z dyspozycją art. 249 § 4, zgodnie z którym środki zapobiegawcze stosuje się do chwili rozpoczęcia wykonania kary, z tym że tymczasowe aresztowanie może być stosowane tylko w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności.

W orzecznictwie TK podkreśla się, że prawo polskie nie zna sztywnego maksymalnego czasu stosowania tego środka. Przewiduje je niewiele europejskich porządków prawnych.

Zgodnie z art. 263 § 2 k.p.k., jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można zakończyć postępowania przygotowawczego, właściwy sąd może przedłużyć areszt na nie dłużej niż 12 miesięcy. Jest jednak możliwość dalszego przedłużenia na dalszy czas oznaczony. Zależy to od zaistnienia jednej ze ściśle wskazanych w art. 263 § 4 k.p.k. szczególnych okoliczności, przy braku ujemnej przesłanki z art. 263 § 4b k.p.k.

Sąd winien każdorazowo wyznaczyć termin trwania wskazanego środka zapobiegawczego. Nie inaczej jest z tymczasowym aresztowaniem po wydaniu pierwszego wyroku, przy czym tutaj każdorazowe jego przedłużenie może następować na nie dłużej niż sześć miesięcy (art. 263 § 7 k.p.k.). Tak przedłużać tymczasowy areszt może zarówno sąd I instancji po orzeczeniu wyroku, jak i sąd odwoławczy po przekazaniu mu sprawy wraz z apelacją. Przepis ten znajduje zastosowanie także do uchylenia wyroku przez sąd II instancji i przekazania do ponownego rozpoznania, gdy tymczasowy areszt jest nadal stosowany.

Artykuł 263 § 7 k.p.k. wyrokiem TK z 20 listopada 2012 r., sygn. SK 3/12, w zakresie, w jakim nie określa jednoznacznie przesłanek przedłużania tymczasowego aresztowania po wydaniu wyroku I instancji, został uznany za niezgodny z art. 41 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 i art. 40 w zw. z art. 41 ust. 4 Konstytucji RP (gwarancją wolności osobistej, zasadą proporcjonalności, zakazem poniżającego traktowania i nakazem humanitarnego traktowania). Trybunał nie orzekł o utracie przez niego mocy prawnej, podnosząc, że część problemów może wyeliminować orzecznictwo i większa staranność w uzasadnianiu, co przesądza o tym, że zastosowanie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych nie wystarcza do zabezpieczenia prawidłowego toku procesu. W wyroku tym Trybunał wskazał, że art. 263 § 7 k.p.k. nie określa samodzielnie przesłanek zastosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu przez sąd I instancji wyroku w sprawie, lecz muszą one zostać zrekonstruowane z innych przepisów k.p.k. Mniejsze znaczenie ma w takim przypadku obawa matactwa procesowego. Za utrzymaniem stosowania tego środka przemawia jednak obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego czy obawa popełnienia przez niego na wolności przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu. TK szeroko odniósł się też do grożącej oskarżonemu surowej kary jako wyrażonej w art. 258 § 2 k.p.k. przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania.

Istotne jest zatem, że o ile do przedłużenia tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku w sprawie nie jest wymagane zaistnienie okoliczności z art. 263 § 4 k.p.k., o tyle niezbędne jest ustalenie, że w sprawie aktualizują się przesłanki z art. 249 § 1 i art. 258 § 1–3 k.p.k. (przesłanki ogólne i szczególne stosowania środków zapobiegawczych).

Standardy ETPCz

Standard strasburski również wyraźnie odróżnia stosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, a następnie sądowym do wydania pierwszego wyroku w sprawie od izolacyjnego środka stosowanego już po wydaniu wyroku.

Trybunał podkreśla, iż osoba skazana przez sąd I instancji nie może zostać uznana za zatrzymaną „w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli jest uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą", jak wskazano art. 5 ust. 1 lit. c konwencji, lecz znajduje się w położeniu przewidzianym w art. 5 ust. 1 lit. a, który zezwala na pozbawienie wolności „w wyniku skazania przez właściwy sąd". Podobnie Trybunał nie dokonuje oceny przez pryzmat art. 5 ust. 1 lit. c konwencji, gdy tymczasowe aresztowanie pokrywa się z pozbawieniem wolności w wyniku skazania w innym postępowaniu. (Bąk v. Polska, por. Mierzejewski v. Polsce). Pozbawienie wolności na czas procesu przewidziane w art. 5 ust. 1 lit. c konwencji zaczyna się wraz z zatrzymaniem lub aresztowaniem osoby, a kończy z jej zwolnieniem i/lub rozstrzygnięciem oskarżenia, nawet jeśli pochodzi tylko od sądu I instancji. Trybunał, dokonując oceny stosowania tymczasowego aresztowania zwłaszcza przez pryzmat art. 5 ust. 1 lit. c konwencji (do wydania pierwszego wyroku), szczególną uwagę zwraca na jego długotrwałość i przesłanki ją uzasadniające. Zarówno w orzecznictwie ETPCz, jak i w doktrynie podkreśla się, że grożąca oskarżonemu surowa kara może uzasadniać domniemanie, iż oskarżony będzie utrudniał postępowanie karne w jego początkowej fazie, jednak z upływem czasu ta przesłanka szczególna traci znaczenie.

Trybunał podkreślał, iż to, czy okres aresztowania jest rozsądny, nie może być oceniane in abstracto. Fakt ten musi być oceniany w każdym przypadku na podstawie szczególnych okoliczności danej sprawy. Także surowość grożącej kary jest istotnym elementem w ocenie zagrożenia ucieczką lub powrotem do przestępstwa, przy czym ciężar oskarżenia sam w sobie nie może służyć uzasadnieniu długich okresów stosowania tymczasowego aresztowania.

Trybunał wypunktował też brak konsekwencji sądów krajowych w toku podejmowania decyzji o stosowaniu i przedłużaniu tymczasowego aresztowania, a także abstrakcyjność i stereotypowość podstaw takich decyzji. Sądy krajowe kilka razy odrzuciły jako nieuzasadnione i niewiarygodne twierdzenia prokuratora o zagrożeniu ucieczką oskarżonego, wpływaniem na świadków i fałszowaniem dowodów, zaś przy innych okazjach uznawały te same powody bez żadnej widocznej zmiany okoliczności i bez żadnego wyjaśnienia.

Racjonalności czasu pozbawienia wolności w danej sprawie, w tym po wydaniu pierwszego wyroku, nie można oceniać w oderwaniu od wszystkich jej okoliczności. Istotny jest również wzgląd na prawo do rzetelnego procesu i rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie. W wyroku Kudła v. Polska Trybunał podkreślił, iż procedury apelacyjne i kasacyjne wchodzą w zakres stosowania art. 6 konwencji. W konsekwencji przypomniał o obowiązku bezzwłocznego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza iż przez znaczną część procesu skarżący przebywał w areszcie i cierpiał na poważną depresję.

W ocenie Trybunału „wraz z upływem czasu związek pomiędzy pierwotnym skazaniem a przedłużeniem pozbawienia wolności stopniowo staje się mniej silny. Związek przyczynowy wymagany przez art. 5 ust. 1 lit. a może zostać ostatecznie przerwany, jeżeli dochodzi się do etapu, w którym decyzja o niezwolnieniu lub ponownym pozbawieniu wolności osoby została oparta na przesłankach, które są niezgodne z celami decyzji pierwotnej (wydanej przez sąd orzekający)".