1. Tytuł artykułu nawiązuje do symbolicznego zegara odliczającego czas do ewentualnej katastrofy. W tym wypadku byłoby nią pogorszenie warunków prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, znajdująca odzwierciedlenie w prognozie Banku Światowego na 2020 r. To wszystko zaś zależy od jednego prostego czynnika jakim jest dodatkowa podwyżka dla urzędników sądowych i asystentów sędziego. Otóż brak dodatkowej podwyżki wynagrodzeń urzędników sądowych i asystentów sędziego (na poziomie – jak oceniam – kolejnych 300 zł brutto oprócz zagwarantowanych 200 zł brutto) niechybnie uderzy w nadchodzącym roku w jeden z ważnych dla przedsiębiorców aspektów wpływających na jakość prowadzenia działalności gospodarczej – czasu postępowań sądowych w sprawach gospodarczych. Chodzi tu zarówno o spory o zapłatę jak i funkcjonowanie Krajowego Rejestru Sądowego. To zaś uderzy w interes Polski i to w dwojaki sposób – pogarszając funkcjonowanie przedsiębiorców i obniżając międzynarodowe rankingi dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce (które z kolei mają do pewnego stopnia wpływ na inwestycje w naszym kraju).
Czytaj także: Wzrost zarobków dla pracowników sądów i urzędników
2. Kompetencje w tym zakresie ma, jak oceniam, Rada Ministrów jako całość, gdyż Ministerstwo Sprawiedliwości wyczerpało swoje możliwości finansowe, kierując ostatnie środki na dodatkowe nagrody dla pracowników (porozumienie z 18.12.2018 r.). Problem ten może być rozwiązany jedynie na poziomie Rady Ministrów z wykorzystaniem rezerwy budżetowej i to w tym momencie, po to by uniknąć straty jednego roku. 3. Pomimo treści art. 89 u.s.p. nakazującego zwracanie się drogą służbową, uważam, że działając w ramach stanu wyższej konieczności – w celu zasygnalizowania dostrzeganych zagrożeń - obowiązany jestem poddać pod rozwagę Radzie Ministrów problem destrukcyjnego wpływu wynagrodzeń urzędników sądowych na zasady prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce. Opracowanie to ma charakter analizy, uproszczonej jednak w swej formie, dostosowanej do publikacji prasowej. Jest mi niezwykle niezręcznie pisać te słowa jako, że częściowo reprezentuję (przynajmniej w aspekcie Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi), niezależną od władzy wykonawczej i ustawodawczej trzecią władzę i nie jest moim zadaniem wpływać na poczynania innych władz. Dostrzegam jednak konieczność zwrócenia uwagi na narastający problem.
4. W analizie chodzi o zjawiska, które ujawniły się w okresie ostatnich kilku tygodni (zwłaszcza w grudniu 2018 r. związane z nieobecnościami w pracy urzędników), a które (tak prognozuję) niechybnie znajdą odzwierciedlenie w raporcie Banku Światowego Doing Bussines w przyszłym roku (i nie tylko w nim zresztą). Zjawiska te nie są jeszcze w pełni znane na poziomie Ministerstwa Sprawiedliwości, które gromadzi i analizuje odpowiednie dane z pewnym opóźnieniem w stosunku do jednostek (sądów) z których pochodzą. Myślę jednak, że skoro występują w sądzie, którego interesy reprezentuję (drugi co do wielkości sąd w Polsce z istotnymi dla przedsiębiorców sądami gospodarczymi), to występują i w innych ważnych dla przedsiębiorców sądach.
5. W corocznym raporcie Doing Business przygotowywanym przez Bank Światowy, wymiaru sprawiedliwości dotyczy kilkanaście pozycji. Ranking ten analizuje łatwość prowadzenia działalności gospodarczej. Chodzi w szczególności o czas rejestracji podmiotów w Krajowym Rejestrze Sądowym, czas prowadzenia postępowań sądowych przez podmioty gospodarcze, wykorzystywanie narzędzi informatycznych w sądach do zarządzania sprawami przez sędziów i prawników oraz wykorzystywanie alternatywnych metod rozstrzygania sporów (mediacje). Według rankingu na 2019 r. czas trwania postępowań sądowych (łącznie z postępowaniem egzekucyjnym) wyniósł w Polsce 685 dni (w Bułgarii 564, Niemczech 499 a w Czechach 678). O tym jak dokładny jest to ranking świadczy chociażby to, że na plus zaliczono Polsce wprowadzenie systemu losowego przydziału spraw sędziom. W rankingu na 2019 rok Polska zajęła 33 miejsce.
6. Analiza czynników branych pod uwagę w corocznych rankingach Banku Światowego wskazuje, że Polska konsekwentnie stara się wdrażać reformy w tych aspektach wymiaru sprawiedliwości, których dotyczy ranking. Chociażby taki szczegół, jak przygotowanie rozprawy (plan rozprawy) również uwzględniany jest w tym raporcie. Czynniki te można skrótowo ująć w dwóch grupach: informatyzacja i czas trwania postępowań. Zwłaszcza ten ostatni wyznacznik wydaje się kluczowy (o wiele istotniejszy niż przyjmowany za najważniejszy w poszczególnych sądach czynnik pokrycia wpływu).
7. Fakty przyjęte przeze mnie dla prognozy są następujące:
A.) Odpływ wykwalifikowanych urzędników i asystentów sędziego, który znacząco przyśpieszył w okresie ostatniego roku.
W prasie powszechnie przytacza się dane, zgodnie z którymi na przestrzeni ostatnich 3 lat z około 30.000 urzędników sądowych w całym kraju z pracy odeszło 17.000 osób. Mogę tylko dodać, że w ostatnim okresie zjawisko to znacząco przybiera na sile. Po raz pierwszy w historii Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi pojawiły się wakaty, których mimo starań nie udaje się obsadzić. W 2018 r. rotacja kadry urzędniczej w Sądzie Rejonowym dla Łodzi-Śródmieścia wyniosła około 10 % a asystentów sędziego, około 20 %. Wyszkolenie każdej nowej osoby zajmuje zaś dużo czasu i kosztuje podatnika sporo pieniędzy (biorąc pod uwagę fakt, że na wyszkolenie przeznaczany jest czas pracy innych urzędników). Właśnie odbywam rozmowy z kolejnymi asystentami sędziego (łącznie 52 etaty w Sądzie Rejonowym dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi), którzy rozpoczęli procedury odejść z pracy. Podobne sygnały docierają do mnie ze strony urzędników sądowych, zwłaszcza tych, którzy mają umiejętności informatyczne i znajomość języków obcych. Każdy kolejny nabór zaczyna być przeznaczany nie na nowe stanowiska ale na etaty zwolnione na skutek rezygnacji z pracy.
B.) Empiryczne potwierdzenie (w okresie od 10 do 20 grudnia 2018 r.) znaczenia urzędników dla funkcjonowania dużych sądów, posiadających wydziały gospodarcze i Krajowy Rejestr Sądowy. Chodzi w szczególności o istotne w niektórych sądach nieobecności w pracy, sięgające nawet do 75 % kadry urzędniczej. Przy takiej skali nieobecności po około 3 dniach sąd praktycznie zostaje wyłączony z normalnego funkcjonowania. Wydarzenia te, skumulowane w jednym czasie, będą miały wpływ na funkcjonowanie sądu w niemalże każdym aspekcie przez okres co najmniej pół roku. Podam tylko jeden przykład. Jeżeli dziennie należy przyjąć i wprowadzić do systemów informatycznych około 1500 oddzielnych przesyłek (łącznie z aktami oskarżenia, pozwami w sprawach gospodarczych itp.) a praca ta jest wykonywana na przykład przez 4 urzędników, to przez 2 tygodnie odkłada się 15.000 przesyłek (z pozwami, wnioskami przedsiębiorców o zabezpieczenie roszczeń itp.). Jeżeli nawet po powrocie do pracy urzędnicy zaczęliby pracować o 10 % wydajniej, to z prostego rachunku matematycznego wynika, że zniwelowanie nawisu zajmie 100 dni (nie odnoszę się w tym miejscu do przyczyn nieobecności). Opisany problem dotyczy tylko jednego aspektu funkcjonowania sądu – wpływu korespondencji. Te same zjawiska dotyczą merytorycznej pracy nad wnioskami do Krajowego Rejestru Sądowego czy w sprawach gospodarczych.
Osobiście szacuję, że skutki wydarzeń grudniowych przynajmniej w Sądzie Rejonowym dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi przełożą się na około 5 – 10 % spadek wyników orzeczniczych w 2018 r. oraz w 2019 r. Wszystko to przełoży się na czas trwania postępowań, tak istotny dla raportu Doing Business.
Nadto, w ramach sądu coraz trudniej znaleźć urzędników sądowych, którzy byliby w stanie wykonywać szybko najtrudniejsze czynności związane z funkcjonowaniem systemów informatycznych (obsługa Krajowego Rejestru Sądowego, systemy ksiąg wieczystych, systemy wydziałów gospodarczych). Nieprawdziwa jest wizja sekretarzy jako osób potrzebnych sędziom do wysyłania korespondencji. Współczesny urzędnik, zwłaszcza w wydziałach gospodarczych – rejestrowych, pełni rolę merytorycznego ramienia sędziego czy referendarza sądowego, obsługując skomplikowane systemy, wstępnie projektując czynności orzecznicze oraz wykonując szereg czasochłonnych czynności na systemach informatycznych. To również urzędnicy dbają o systemy losowego przydziału spraw, za wyjątkiem czynności merytorycznych, obsługują telekonferencje itp. Należy pamiętać, że wyszkolenie sędziego trwa wiele lat, zaś pozbawiony wsparcia urzędniczego sędzia nie może nie tylko przeprowadzić rozprawy, ale nawet wysłać wydanego przez siebie orzeczenia.
C.) W 2018 r. doszło do znaczącego wzmocnienia sądów etatami urzędniczymi i referendarskimi sądów – dedykowanymi do Krajowego Rejestru Sądowego i ksiąg wieczystych. Problem polega na tym, że w sytuacji, w której nie uda się znaleźć wykwalifikowanych urzędników sądowych, a nie ma chętnych do pracy ze względu na wynagrodzenie na starcie niewiele odbiegające od pensji minimalnej na 2019 r., nie będzie możliwe wykorzystanie inwestycji, jaką uczyniło Państwo Polskie w znacząco droższe etaty referendarskie. Nie stać nas – jako kraju - na niewykorzystywania kapitału ludzkiego.
D.) W ramach sądu, którego interesy reprezentuję, w pierwszych trzech kwartałach 2018 r. udało się uzyskać poprawę czasu trwania postępowań sądowych w sprawach gospodarczych (z 12,3 miesiąca do 11,5 miesiąca średniego czasu trwania jednej sprawy). W trzech kwartałach wpłynęło łącznie 14.124 sprawy (nie licząc spraw w Krajowym Rejestrze Sądowym). Przyjmując średnią wartość sprawy na 5.000 zł (szacowanie według rozmów z sędziami gospodarczymi), do Sądu Rejonowego dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi wpłynęło w trzech kwartałach tego roku tyle spraw gospodarczych, że ich wartość wynosi ponad 70 milionów złotych (dzienne odsetki ustawowe od tej kwoty to ponad 13.5 tysiąca złotych). Praca wielu osób nad zwiększeniem szybkości postępowania zostanie zaprzepaszczona, jeżeli nie pojawi się znaczący czynnik finansowy, zachęcający do pracy w sądzie młodych, wykwalifikowanych pracowników. Czas dla przedsiębiorców to pieniądz.
E.) Z szeregu ankietowych rozmów z pracownikami wynika, że odczuwalna kwota trwałej podwyżki wynagrodzenia wynosi około 20 - 25 % (a zatem właśnie około 500 zł brutto). Biorąc pod uwagę liczbę urzędników sądowych, asystentów sędziów i pracowników obsługi w skali kraju (35.153 osoby), która tak naprawdę nie jest znacząca, miesięczny koszt dodatkowej podwyżki o 300 zł wyniósłby około 10,5 miliona złotych miesięcznie. Myślę, że to niewielka cena w skali całego Państwa za zatrzymanie odpływu wysoko wykwalifikowanej kadry urzędniczej i asystenckiej do sektora prywatnego. Zjawisko to nasili się w 2019 r.
F.) Znaczenie pracy urzędników sądowych i asystentów sędziego niech zobrazuje fakt, że zmniejszenie ilości referendarzy sądowych wydających nakazy zapłaty w Sądzie Rejonowym dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi doprowadziło do wzrostu efektywności ich pracy, m.in. dlatego, że przesunięto do ich obsługi dodatkowych urzędników. W chwili obecnej 7 referendarzy sądowych załatwia więcej spraw niż dawniej 9 a zaoszczędzone w ten sposób etaty skierowano do obsługi postępowań egzekucyjnych (poprawiając pośrednio wskaźniki z raportu Doing Business).
8. Biorąc pod uwagę zarówno dotychczasowe starania Ministerstwa Sprawiedliwości w kierunku poprawy wynagrodzeń urzędników sądowych i asystentów sędziego, należałoby się moim zdaniem zastanowić, czy koniec 2018 r. nie jest dobrym momentem by w ten ruch włączył się Rząd rozumiany jako całość, gdyż to właśnie cały Rząd dokonuje inwestycji w wymiar sprawiedliwości. Poprawa koniunktury gospodarczej skutkuje i tym, że coraz trudniej znaleźć wykwalifikowanych pracowników do pracy w sądzie. Odmiennie zaś niż sektor przedsiębiorstw – sądy nie sięgają po pracowników z zagranicy.
9. Wreszcie na koniec chciałem podkreślić, że doceniam kulturę, naukę i sztukę, którą po części zajmuję się od strony naukowej. Zastanawiając się na temat tego co najważniejsze dla Polski na końcu jednak docieram do dość banalnej prawdy – ktoś za to musi zapłacić. Tym kimś zaś są przedsiębiorcy. Rząd ma tyle pieniędzy ile zbierze z podatków. Wprawdzie podatki płacą również pracownicy sfery budżetowej, ale to nie ich wynagrodzenia napędzają PKB. Przedsiębiorcy płacą daninę również i po to, by istniały środki publiczne na pomoc najuboższym, dzieciom z dysfunkcjami czy bez rodziców i każdemu kto sam nie daje sobie rady. Efektywnie działające przedsiębiorstwa sukcesywnie tworzą także nowe miejsca pracy. By zaś można było prowadzić działalność gospodarczą, potrzebne są ramy prawne i ułatwienia dla przedsiębiorców. Nie zajmuję się polityką ani nie oceniam konkretnych działań. Faktem jest jednak to, że w planach rządu Polska ma dążyć do cyfryzacji, zwiększenia konkurencyjności i sukcesu wewnętrznego i gospodarczego. Sprawny sąd gospodarczy, wyposażony nie tylko w dynamiczną kadrę sędziowską ale równolegle w korpus administracyjny jest w stanie pomóc w osiągnięciu tych celów.
dr Krzysztof Kurosz Prezes Sądu Rejonowego dla Łodzi - Śródmieścia w Łodzi
