Zagadnienie kredytów indeksowanych lub denominowanych do waluty obcej jest przedmiotem zainteresowania społeczeństwa, sądów, w szczególności Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz polskiego Sądu Najwyższego, jak również nauki prawa. Dyskusja obejmuje zarówno ocenę rozwiązań proponowanych przez sądy w jednostkowych sprawach, jak i ewentualny mechanizm ustawowy, pozwalający na rozwiązanie tego istotnego społecznie oraz prawnie problemu.
Czytaj też:
Jest dobrą tradycją polskiej nauki prawa, że niezależnie od prac ustawodawczych podsuwa ona czasem do przemyśleń gotowe rozwiązania legislacyjne, nazywane niekiedy prywatnymi projektami ustaw. Bardzo aktywne jest w tym środowisko naukowców-prawników z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sztandarowym tego przykładem jest tekst z 1970 r. autorstwa profesorów Stefana Grzybowskiego i Andrzeja Kopffa, Projekt ustawy o ochronie artystów wykonawców, St.Cyw. 1970, t. XVI.
Z uwagi na istotę kredytów denominowanych lub indeksowanych do waluty obcej poddaję pod rozwagę i do oceny, jak również do ewentualnego wykorzystania pomysł (jeden z wielu pojawiających się w dyskursie publicznym) na przynajmniej częściowe rozwiązanie owego problemu. Przedstawiony poniżej tekst nie wpływa na toczące się sprawy sądowe. Być może jednak przedstawione poniżej rozwiązania pozwoliłyby na wyjaśnienie sytuacji prawnej tych, którzy nie zdecydowali się wytoczyć spraw sądowych i w ten sposób zniwelować istotne ryzyko systemowe dla wymiaru sprawiedliwości, polegające na gwałtownym wzroście tego typu spraw, paraliżującym funkcjonowanie niektórych sądów. Argument ten był zresztą podnoszony przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w sprawie Merkantil Car Zrt. i Inni przeciwko Węgrom (skarga nr 22853/15 i cztery inne). W sprawie rozstrzygniętej przez ETPCz 27 listopada 2018 r. zwrócono uwagę na konieczność ochrony konsumentów i ogólnego interesu publicznego.
W mojej ocenie jedną z najważniejszych przyczyn lawinowego wzrostu liczby spraw wytaczanych przeciwko bankom jest obawa konsumentów przed gwałtownymi zwyżkami kursów walut w przyszłości (czego nigdy nie można wykluczyć). Zaproponowane rozwiązanie pozwala przynajmniej w części zniwelować poziom strachu i niepewności przy jednoczesnym braku angażowania do rozwiązania tego zagadnienia wymiaru sprawiedliwości. To zaś jest istotne również dla instytucji finansowych, ponieważ konsument żyjący w niepewności jutra ogranicza swoje wydatki konsumpcyjne poniżej poziomu adekwatnego do czasów bezpieczeństwa.
Mam nadzieję, że ten tekst (niemający charakteru urzędowego) pozwoli na dalszy rozwój dyskusji o oczekiwanych prawnie i społecznie metodach rozwiązania owego zagadnienia.
Moja propozycja
Projekt ustawy o stabilizacji zobowiązań pieniężnych konsumentów
Art. 1. W wypadku zobowiązań pieniężnych konsumentów, w których na wysokość zobowiązania wyrażonego w pieniądzu polskim wpływa waluta obca lub inny niż pieniądz miernik wartości, waloryzacja umowna lub inne postanowienie umowne wpływające na wysokość zobowiązania w zakresie należności głównej nie może prowadzić do zmiany wysokości zobowiązania konsumenta w rozmiarze większym niż 25 proc., a zobowiązań pieniężnych długoterminowych w rozmiarze większym niż 50 proc.
Art. 2. Ocena zmiany wysokości zobowiązania dokonywana jest jedynie przez porównanie wartości waluty obcej według średniego kursu NBP lub wartości rynkowej innego niż pieniądz miernika wartości z chwili zawarcia umowy i chwili każdorazowego, chociażby częściowego spełniania świadczenia.
Art. 3. Po przekroczeniu wskaźników wskazanych w art. 1 dalsze wykonywanie zobowiązania następuje z zastosowaniem ostatniej dopuszczalnej wartości waluty obcej lub innego niż pieniądz miernika wartości, opisanej w art. 2.
Art. 4.1. Ograniczenia waloryzacji nie stosuje się, jeżeli druga strona umowy zawartej z konsumentem:
a) nabyła w związku z zawartą umową walutę obcą lub inny niż pieniądz miernik wartości i posiada go przez czas trwania umowy w celu zabezpieczenia zobowiązania lub
b) dokonała zbycia waluty obcej lub innego niż pieniądz miernika wartości w celu realizacji swojego zobowiązania, a konsument został jednoznacznie poinformowany przed zawarciem umowy o ryzyku waloryzacji zobowiązania pieniężnego lub innego postanowienia umownego wpływającego na wysokość zobowiązania w zakresie należności głównej, którego skutkiem może być zmiana wysokości zobowiązania w rozmiarze większym niż 25 proc., a w wypadku zobowiązań pieniężnych długoterminowych w rozmiarze większym niż 50 proc.
2. Wysokość waloryzacji zależy wówczas od wysokości ryzyka, o którym został jednoznacznie poinformowany konsument.
3. Ciężar udowodnienia przekazania pełnej, adekwatnej do terminu zobowiązania i zrozumiałej informacji o ryzyku, o którym mowa w art. 4 ust. 1, spoczywa na pożyczkodawcy lub kredytodawcy.
Art. 5. Ustawę stosuje się również do umów zawartych przed wejściem jej w życie, w odniesieniu do części zobowiązania podlegającej wykonaniu po wejściu w życie ustawy.
Art. 6. Ograniczenie skutków waloryzacji, przewidziane w art. 1, nie uchyla stosowania innych przepisów regulujących prawa konsumenta lub wpływających na ważność umowy, w szczególności przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych.
Uzasadnienie
1. Głównym celem ustawy jest uniknięcie poważnych ryzyk systemowych (wpływających również na stabilność sektora bankowego) na przyszłość, na wypadek gwałtownych zmian walut obcych lub innego niż pieniądz miernika wartości, do którego może być waloryzowane świadczenie (np. kryptowalut).
2. Ustawa nie jest retroaktywna (nie działa wstecz) w stopniu wyższym niż wzorcowe rozwiązanie z 1990 r. dostosowujące kodeks cywilny do zmian ustrojowych – ustawa z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (DzU z 1990r. nr 55, poz. 321), która wprowadziła waloryzację sądową. Zgodnie z art. 12 ustawy z 28 lipca 1990 r. „1. Do zobowiązań pieniężnych powstałych przed 30 października 1950 r. stosuje się przepisy dotychczasowe. 2. Do zobowiązań pieniężnych powstałych od dnia 30 października 1950 r., jeszcze nieprzedawnionych i niewykonanych do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się art. 3581 § 3 odeksu cywilnego tylko do świadczeń w części nie wykonanej".
3. Celem ustawy jest wyeliminowanie ryzyka systemowego dla konsumentów i banków, związanych z ewentualnymi przyszłymi zmianami kursów walut i innych mierników wartości (np. bitcoina), używanych jako mierniki waloryzacji.
Ustawa działa zarówno na korzyść konsumentów, jak i na korzyść przedsiębiorców (w zależności od kierunku zmiany wartości waluty obcej lub innego niż pieniądz miernika wartości). Ustawa nie jest zatem jednostronna (nakierowana jedynie na interes konsumentów), chroni bowiem również przedsiębiorców (a zwłaszcza banki), na wypadek gwałtownego obniżenia wartości walut obcych lub innego niż pieniądz miernika wartości – w sytuacji, w której obniżenie wartości wpływa na wysokość zobowiązania.
4. Ustawa działa na przyszłość i ma służyć globalnemu systemowemu usunięciu ryzyka masowych upadłości konsumenckich związanych z gwałtownymi zmianami kursów walut bądź innych mierników wartości zobowiązania. Zapewnia zatem bezpieczeństwo dla konsumentów oraz instytucji finansowych (w tym wypadku pozwala oszacować na przyszłość ryzyko).
Czynnik bezpieczeństwa jest najważniejszy dla zaufania konsumentów, a zatem czynnika sprzyjającego również interesowi instytucji finansowych.
Jednocześnie ustawa nie ingeruje w istniejące stosunki prawne nadmiernie, nie wprowadza tzw. przewalutowania ani nie uchyla stosowania wobec umów zawartych z konsumentami innych przepisów, w szczególności przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych, o sankcjach za naruszenie obowiązków informacyjnych oraz przepisów kodeksu cywilnego regulujących bezwzględną nieważność czynności prawnej.
Z uwagi na odwołanie się do pojęcia waloryzacji umownej lub „innego postanowienia umownego wpływającego na wysokość zobowiązania w zakresie należności głównej" ustawa nie przesądza kwalifikacji prawnej dopuszczalności klauzul indeksujących lub denominujących wysokość zobowiązania do waluty obcej.
5. Zaproponowane wskaźniki w wysokości 25 proc. i 50 proc. wynikają z faktu, że waloryzacja umowna (lub zastosowanie innego analogicznego mechanizmu) umów zawieranych z udziałem konsumentów powinna służyć tylko i wyłącznie stabilizacji wartości zobowiązania w odniesieniu do realnej wartości pieniądza. Nie powinna zaś stanowić elementu dodatkowego zysku przedsiębiorców opartego na grze ryzykiem. Tego typu rozwiązanie chroni słabszą stronę stosunku prawnego (konsumenta), w celu zmniejszenia ryzyka jego upadłości na wypadek gwałtownych wahań kursowych. To zaś jest korzystne dla przedsiębiorców (zwłaszcza banków), również w odniesieniu do umów zawartych przed wejściem w życie ustawy.
6. Gdyby jednak okazało się, że przedsiębiorca (bank) poniósł realne koszty waloryzacji i utrzymuje zabezpieczenie przez czas trwania umowy (art. 4.1 pkt a) lub też dokonał zbycia waluty lub innego niż pieniądz miernika wartości, a jednocześnie konsument jednoznacznie został poinformowany o ryzyku zwiększenia wysokości zobowiązania i przejęciu w ten sposób na siebie pełnego ryzyka zmian kursowych, to ograniczenie waloryzacji lub przeliczenia wysokości zobowiązania nie znajdowałoby zastosowania. Uzasadnieniem takiego rozwiązania jest dobrowolność przyjęcia na siebie takiego ryzyka przez konsumenta, wynikająca ze świadomej, oświeconej zgody. Brak owej zgody, u której podłoża powinna leżeć pełna informacja, wyłącza dopuszczalność gry ryzykiem jedynie na niekorzyść konsumenta.
7. Ustawa wprowadza bardzo prosty mechanizm ustalania dopuszczalnego poziomu waloryzacji, umożliwiając jednocześnie bardzo prostą jego weryfikację w razie sporu sądowego.
Autor jest adiunktem w Katedrze Prawa Cywilnego WPiA UŁ
