Przerwanie biegu terminu przedawnienia, przesłanki - orzecznictwo sądowe

Art. 123 § 1. pkt 1 KC stanowi, iż przerwanie biegu terminu przedawnienia dokonuje się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia.

Podstawowym sposobem przerwania biegu przedawnienia jest podjęcie przez wierzyciela przed właściwym organem i przeciwko dłużnikowi czynności zmierzającej do zaspokojenia roszczenia (rozpoznania sprawy albo egzekucji roszczenia). W piśmiennictwie zwraca się uwagę, że przerwanie biegu przedawnienia przez czynność uprawnionego realizować musi zasady celowości, bezpośredniości, legalizmu i formalizmu (T.Pałdyna, Przedawnienie, s. 180).

Zasada celowości oznacza, że tylko czynność, której celem jest dochodzenie, ustalenie, zaspokojenie lub zabezpieczenie roszczenia może powodować przerwanie biegu przedawnienia. Czynność musi realizować ten cel w sposób bezpośredni (zasada bezpośredniości).

Nie każda czynność podjęta bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia spowoduje przerwanie biegu przedawnienia; zgodnie z zasadą legalizmu czynność taka podjęta powinna zostać przed właściwym organem, który może doprowadzić do przymusowej realizacji roszczenia (sądem państwowym, sądem arbitrażowym, komornikiem). Konsekwencją zasady legalizmu jest formalizm czynności, który oznacza, że czynności podejmowane muszą być we właściwym trybie (pozew odrzucony ze względu na braki formalne nie spowoduje przerwania biegu przedawnienia).

Równie istotne z punktu przerwania biegu terminu przedawnienia jest znaczenie pojęcia "bezpośredniość".

Zdefiniowanie znaczenia pojęcia bezpośredniości wymaga zarysowania ratio legis wprowadzenia tego terminu do treści przepisu. Wymóg, aby czynność podjęta została "bezpośrednio" w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia dodany został w KC i nie występował w KZ ani POPC. Celem dodania przesłanki bezpośredniości było zawężenie katalogu okoliczności powodujących przerwanie biegu przedawnienia i ograniczenie liberalnej wykładni przepisów regulujących przerwanie (por. J.Ignatowicz, [w:] System, t. I, 1985, s. 828).

Próbując zdefiniować bezpośredniość większe znaczenie przypisać należy ratio legis pojęcia niż jego słownikowemu znaczeniu. Czynność jest podjęta bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia, jeśli jest jedną z czynności, które są niezbędne dla skutecznego dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Podstawowe znaczenie dla wykładni art. 123 KC ma funkcja przedawnienia - jego bieg ma zmobilizować wierzyciela do dochodzenia zaspokojenia roszczenia; przedawnienie nie może biec w czasie, gdy wierzyciel, z niezależnych od siebie względów, nie ma możliwości dochodzenia roszczenia (tak trafnie B.Kordasiewicz, [w:] System PrPryw, t. 2, 2008, s. 655, Nb 149c). Również w orzecznictwie zwracano uwagę, że za podjęte w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia uznać należy wszelkie akty konieczne do dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia stanowiące conditio sine qua non zaspokojenia roszczenia (uchwała SN z 16.1.2004 r., III CZP 101/03, OSN 2005, Nr 4, poz. 58).

Zaznaczyć należy, iż bieg przedawnienia przerywa jedynie czynność uprawnionego, która odnosi się do tej osoby, przeciw której wymierzone jest roszczenie (np. pozew uprawnionego skierowany przeciwko zobowiązanemu; co do współdłużników solidarnych zob. wyr. SN z 20.4.2006 r., IV CK 3/06, Legalis, w którym stwierdzono, że pozew skierowany przeciwko jednemu z nich nie przerywa biegu przedawnienia wobec pozostałych; podobnie co do poręczyciela i dłużnika głównego w wyr. SN z 4.12.2008 r., I CSK 212/08, Legalis, oraz co do dłużnika osobistego i dłużnika hipotecznego w uchwała SN z 1.4.2011 r., III CZP 8/11, OSN 2011, Nr 12, poz. 130, i w wyroku SN z 24.8.2011 r., IV CSK 570/10, Legalis); zob. też art. 372 KC.

Celem art. 123 § 1 pkt 1 i 3 KC jest ochrona wierzyciela, który należycie dba o swoje sprawy i występuje do właściwych organów we właściwym terminie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - I Wydział Cywilny z dnia 16 stycznia 2014 r. sygn. I ACa 1194/13).

Czynność podjęta przez wierzyciela bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia, o której mowa w art. 123 § 1 pkt 1 KC powinna być bowiem skierowana przeciwko adresatowi roszczenia i tylko wówczas może doprowadzić do skutku prawnego w postaci przerwania biegu przedawnienia tego roszczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2011 r. IV CSK 570/10).

Czynność przerywająca bieg terminu przedawnienia musi zmierzać bezpośrednio do dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia.

W wyroku z 4 października 2006 r. SN (sygn. II CSK 202/06) wskazał, że czynność procesowa wtedy przerywa bieg przedawnienia, gdy można ją uznać za przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia.

Kwestię, czy czynność procesowa przerywa czy nie bieg przedawnienia, rozstrzygają przesłanki art. 123 § 1 pkt 1 KC, regulującego przerwę biegu przedawnienia i określającego, jakie czynności procesowe bieg ten przerywają.

Czynność procesowa wtedy przerywa bieg przedawnienia, gdy można ją uznać za „przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia".

Poza tą przesłanką, wskazany przepis nie zawiera żadnych dodatkowych warunków. W szczególności nie wymaga, by czynność ta miała charakter czynności procesowej ofensywnej, a nie obronnej albo żeby wiązała się z większym czy mniejszym ryzykiem procesowym lub trudnościami w realizacji roszczenia. W świetle przesłanek art. 123 § 1 pkt 1 KC nie ma znaczenia, czy czynność procesowa podjęta „bezpośrednio w celu" realizacji roszczenia wywołuje procesowy skutek taki jak wytoczenie powództwa, czy tylko zarzutu procesowego, nie ma też znaczenia, czy sąd orzeknie w wyroku o zgłoszonym roszczeniu. Konieczne jest tylko to, by przedsięwzięcie przez wierzyciela określonej czynności procesowej obiektywnie mogło doprowadzić do skutku określonego w art. 123 § 1 pkt 1 KC i by w tym celu czynność ta została przez wierzyciela podjęta.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie - I Wydział Cywilny z dnia 6 czerwca 2014 r. sygn. I ACa 12/14, sąd ten stwierdził, iż aby dojść do takiego wniosku, w pierwszej kolejności należało rozważyć, czy z punktu widzenia przesłanek art. 123 § 1 pkt 1 KC dla uwzględnienia przerwy biegu przedawnienia niezbędna jest ocena, czy dana czynność procesowa jest podjęta w celu dochodzenia roszczenia, czy też wystarczające jest ustalenie, że zalicza się ona do czynności uznanych przez orzecznictwo bądź doktrynę za czynności objęte dyspozycją tego przepisu (wobec braku enumeratywnego wyliczenia w powyższej normie prawnej), innymi słowy: wedle tego drugiego stanowiska sam charakter czynności procesowej, np. wniesienie pozwu czy właśnie złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej przesądza automatycznie, iż przerywa ona bieg przedawnienia i niedopuszczalne.

Na możliwość, a wręcz konieczność badania celu podjęcia czynności procesowej, wskazuje jednak expressis verbis brzmienie art. 123 § 1 pkt 1 KC. Czynność procesowa wtedy przerywa bieg przedawnienia, gdy można ją uznać za „przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia". Sam ustawodawca zastrzegł więc dodatkowo ten wymóg dla czynności procesowych.

Nie zmierza natomiast bezpośrednio do wymienionych celów czynność wszczynająca wyodrębniony zespół działań organu zmierzający do innego skutku, choćby skutek ten był koniecznym warunkiem wszczęcia następnego zespołu działań, prowadzącego już do dochodzenia, ustalenia, zabezpieczenia czy zaspokojenia roszczenia (zob. też R. Klimek, Dyskusyjne, s. 659 i nast.; por. również M. Pyziak-Szafnicka, [w:] Kodeks, s. 1078 i nast.). Podobny pogląd do tu prezentowanego wyrażono w uzasadnieniu wyroku SN z 25.10.2012 r. (I CSK 155/12, Legalis).

Przerwanie biegu przedawnienia następuje tylko w granicach żądania będącego przedmiotem procesu - przerwaniu ulega bieg przedawnienia roszczenia objętego żądaniem i w takim rozmiarze, jaki został zgłoszony w żądaniu.

W wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 10 sierpnia 2006 r. sygn. V CSK 238/06, SN stwierdza, iż: zwięzłe oznaczenie sprawy, o którym mowa w art. 185 § 1 KPC nie zwalnia więc wnioskodawcy od ścisłego sprecyzowania jego żądania, tak aby było wiadomo jakie roszczenia, w jakiej wysokości i kiedy wymagalne są objęte wnioskiem. Bez tego wymogu nie można byłoby bowiem wiązać z zawezwaniem do próby ugodowej skutku w postaci przerwy biegu przedawnienia roszczenia, skoro z zawezwania nie wynika nawet z jakimi roszczeniami występuje wnioskodawca.

Tym bardziej dotyczy to sytuacji, gdy strony pozostają w stałych stosunkach gospodarczych a roszczenia jednej z nich wobec drugich są zróżnicowane co do wysokości, terminu wymagalności i źródła z którego wynikają. To ten kto podejmuje czynności odnoszące się do określonych roszczeń powinien je bliżej określić. Samo żądanie określonej co do wysokości kwoty nie identyfikuje w takiej sytuacji dostatecznie roszczenia, chyba że w sposób nie budzący wątpliwości obie strony mogą wskazać, jakie roszczenia składają się na tę kwotę. Obowiązek sprecyzowania roszczenia spoczywa, zgodnie z art. 6 KC, na stronie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.

Z przedstawionej zasady wynika, że przerwanie biegu przedawnienia powoduje tylko dokonanie przez wierzyciela wyraźnie oznaczonych czynności przed organem powołanym do rozpoznawania danej sprawy lub egzekwowania danego roszczenia.

Zwięzłe oznaczenie sprawy, o którym mowa w art. 185 § 1 KPC nie zwalnia więc wnioskodawcy od ścisłego sprecyzowania jego żądania, tak aby było wiadomo jakie roszczenia, w jakiej wysokości i kiedy wymagalne są objęte wnioskiem. Bez tego wymogu nie można byłoby bowiem wiązać z zawezwaniem do próby ugodowej skutku w postaci przerwy biegu przedawnienia roszczenia, skoro z zawezwania nie wynika nawet z jakimi roszczeniami występuje wnioskodawca (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 10 sierpnia 2006 r. sygn. V CSK 238/06).

Podobnie wypowiedział się Sąd Apelacyjny we Wrocławiu - I Wydział Cywilny w wyroku z dnia 8 marca 2012 r. I ACa 1270/11

Zwięzłe oznaczenie sprawy, o którym mowa w art. 185 § 1 KPC nie zwalnia wnioskodawcy od ścisłego sprecyzowania jego żądania, tak, aby było wiadomo, jakie roszczenia, w jakiej wysokości i kiedy wymagalne są objęte wnioskiem.

Zawezwanie do próby ugodowej, które nie stwarza podstaw do ustalenia wysokości roszczenia i jego wymagalności, nie może być traktowane jako zdarzenie powodujące, zgodnie z art. 123 KC.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie I Wydział Cywilny z dnia 6 czerwca 2014 r. (sygn.: I ACa 12/1).

Aby dojść do takiego wniosku, w pierwszej kolejności należało rozważyć, czy z punktu widzenia przesłanek art. 123 § 1 pkt 1 KC dla uwzględnienia przerwy biegu przedawnienia niezbędna jest ocena, czy dana czynność procesowa jest podjęta w celu dochodzenia roszczenia, czy też wystarczające jest ustalenie, że zalicza się ona do czynności uznanych przez orzecznictwo bądź doktrynę za czynności objęte dyspozycją tego przepisu (wobec braku enumeratywnego wyliczenia w powyższej normie prawnej), innymi słowy: wedle tego drugiego stanowiska sam charakter czynności procesowej, np. wniesienie pozwu czy właśnie złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej przesądza automatycznie, iż przerywa ona bieg przedawnienia i niedopuszczalne jest badanie, w jakim celu została przedsięwzięta. Ten drugi pogląd prezentuje apelująca. Zdaniem Sądu Apelacyjnego jest on wadliwy.

Należy odwołać się do stanowiska wyrażonego w uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego - zasadzie prawnej z dnia 8 listopada 1956 r., I CO 30/56 (OSNCK 1959/3/61, PiP 1961/6/1039), wedle którego pozew przerywa bieg przedawnienia pomimo późniejszego zwrócenia go w trybie art. 137 § 2 KPC, chyba że wniesienie pozwu w rzeczywistości nie miało na celu dochodzenia roszczenia. Sąd Najwyższy wskazał, że słowa „czynność przedsięwzięta w celu dochodzenia roszczenia" mogą mieć dwojakie znaczenie. Albo ustawa pragnęła zaznaczyć, że przedawnienie przerywają tylko takie czynności, które - jak wniesienie pozwu - służą ze swej natury dochodzeniu roszczeń w przeciwieństwie do innych czynności procesowych, które temu celowi nie służą, albo też słowa te należy tak rozumieć, iż czynności, które z natury swej służą dochodzeniu roszczeń, przedawnienia nie przerywają, jeżeli nie są podjęte z wolą przeprowadzenia procesu aż do jego merytorycznego rozstrzygnięcia. W drugim wypadku brak będzie takiej woli np. wtedy, gdy powód zamierza tylko przerwać przedawnienie i dlatego cofa później pozew lub doprowadza w inny sposób proces do zakończenia bez jego merytorycznego załatwienia. Sąd Najwyższy podzielił tę drugą interpretację i to w odniesieniu do pozwu, a więc czynności, której skutek w postaci przerwania biegu przedawnienia co do zasady nie budził wątpliwości.

Powyższe orzeczenia dowodzą w pierwszej kolejności, że utrwalone jest w judykaturze stanowisko, iż badanie, czy doszło do przerwy przedawnienia obejmuje również ocenę celu, w jakim czynność procesowa została podjęta. I tak jakkolwiek co do zasady wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego przerywa bieg przedawnienia, to nie przerywa go wniosek po uprzednim umorzeniu egzekucji na podstawie art. 823 KPC. Nawet wniesienie pozwu może nie być czynnością przedsięwziętą w celu dochodzenia roszczenia.

Przerwanie biegu przedawnienia nie jest podstawowym celem instytucji postępowania pojednawczego. Samo złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej i przeprowadzenie postępowania pojednawczego nie skutkuje domniemaniem, że doszło do przerwania biegu przedawnienia. Wniosek taki musi spełniać dodatkowe, wskazane wyżej wymogi, aby mógł przerwać bieg terminu przedawnienia - tak orzekł Sąd Okręgowy w Warszawie I Wydział Cywilny w wyroku z dnia 24 czerwca 2013 roku (sygn. akt I C 190/1).

W świetle przesłanek art. 123 § 1 pkt 1 k.c. (...) istotne jest zatem tylko zgłoszenie roszczenia w określonym celu (jego realizacji) przed właściwym organem, w prawem przewidzianej formie i obiektywna skuteczność tej czynności, to jest jej zdolność do wywołania skutku w postaci realizacji roszczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 4 października 2006, II CSK 202/06, LEX nr 196513).