Konsekwencje naruszeń, które wpływają na zbiorowe interesy konsumentów, często mają zakres transgraniczny, wobec czego władza w Brukseli podjęła inicjatywę uregulowania konsumenckich pozwów zbiorowych na poziomie europejskim. Ostateczny tekst Dyrektywy w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów został przyjęty w listopadzie 2020 r. Dyrektywa ta zastąpi obecnie obowiązującą Dyrektywę w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów.
Na wstępie należy podkreślić, że dyrektywa jest instrumentem prawa unijnego, który nie obowiązuje w państwach członkowskich bezpośrednio, ale wiąże w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty. Oznacza to, że państwom członkowskim pozostawiono swobodę wyboru formy i środków implementujących. W Polsce dyrektywy są najczęściej wdrażane za pośrednictwem ustawy bądź rozporządzenia. Zatem możemy oczekiwać, że w związku z nową dyrektywą w niedługim czasie nastąpi nowelizacja procedury cywilnej lub administracyjnej. Niewykluczone też, że zostanie wydana nowa ustawa dotycząca przedstawicielskich pozwów zbiorowych w sprawach konsumenckich.
Cel przedstawicielskich pozwów zbiorowych
Pozwy zbiorowe stanowią odpowiedź na problemy, z którymi borykają się konsumenci chcący dochodzić swoich praw indywidualnie. Istnieje bowiem psychologiczna niechęć po stronie konsumentów do podjęcia samotnej walki z przedsiębiorcą, który jest gigantem na rynku. Wynika ona z niepewności swoich praw oraz z niekorzystnego stosunku oczekiwanych kosztów, do korzyści wynikających z powództwa indywidualnego. Występuje tu też znany z ekonomicznej analizy prawa problem tzw. pasażera na gapę (free rider problem), czyli sytuacja, w której koszty danego działania są ponoszone indywidualnie, zaś korzyści ze swej natury są „niewyłączalne" i promieniują na szerszy krąg podmiotów. W takiej sytuacji pojawia się ekonomicznie racjonalna pokusa, aby zaniechać indywidualnego działania i poczekać, aż problem rozwiążą inni, ponosząc przy tym koszty i ryzyko takiego działania.
Obecnie stan prawny w zakresie postępowań grupowych na wspólnym rynku jest zróżnicowany. Część krajów (w tym Polska) przewiduje możliwość wytaczania powództw grupowych, podczas gdy inne państwa (np. Grecja lub Czechy) w ogóle tej instytucji nie znają. Celem omawianej dyrektywy jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez ujednolicenie we wszystkich krajach Unii Europejskiej przepisów dotyczących możliwości wnoszenia przez konsumentów pozwów zbiorowych. Nowa dyrektywa umożliwi upoważnionym podmiotom, reprezentującym zbiorowy interes konsumentów, dochodzenie roszczeń w drodze powództw przedstawicielskich.
Powództwa przedstawicielskie będą miały transgraniczny charakter, co oznacza, że będą mogły być wytaczane przed sądem lub organem administracyjnym państwa członkowskiego przez kilka upoważnionych podmiotów, z różnych państw członkowskich.
Co istotne, nowa dyrektywa nie zastępuje istniejących, krajowych mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych. Oznacza to, że obowiązująca w Polsce Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym nie zostanie uchylona wskutek implementacji dyrektywy.
Podmioty uprawnione do wytaczania powództw
Zgodnie z definicją wyrażoną w omawianej dyrektywie, podmiot upoważniony do wytaczania powództw przedstawicielskich oznacza dowolną organizację lub dowolny podmiot publiczny reprezentujący interesy konsumentów, który został wyznaczony przez państwo członkowskie jako upoważniony do wytoczenia powództwa przedstawicielskiego.
Upoważnionym podmiotem będzie mogła być organizacja konsumencka, działająca na zasadach non profit. Nowe przepisy bowiem przewidują, że upoważniony podmiot nie jest nastawiony na osiąganie zysku, a jego cel statutowy dowodzi, że ma uzasadniony interes w zapewnianiu ochrony interesów konsumentów. Ponadto, upoważniony podmiot powinien być niezależny i nie podlegać wpływom, w szczególności wpływom przedsiębiorców, którzy mogliby odnieść korzyść gospodarczą z wytoczenia powództwa przedstawicielskiego.
Podmioty zorientowane na osiąganie zysku zostały wyłączone z możliwości dochodzenia konsumenckich roszczeń zbiorowych w celu uniknięcia zjawiska finansowania postępowań zbiorowych przez podmioty trzecie oraz aby wyeliminować ryzyko nadużywania drogi sądowej. Europejski ustawodawca chce w ten sposób uniknąć sytuacji, które miały miejsce na rynku amerykańskim, gdzie powództwa przedstawicielskie o rekompensatę były kierowane przeciwko pozwanemu, będącemu jednocześnie konkurentem dla podmiotu od którego pochodziły środki finansowe.
Z perspektywy konsumenta
Konsumenci, za pośrednictwem przedstawicielskich pozwów zbiorowych, będą mogli domagać się od przedsiębiorców naruszających ich prawa, środków naprawczych w postaci: odszkodowania, naprawy, wymiany, obniżenia ceny, rozwiązania umowy lub zwrotu spełnionego świadczenia.
Dodatkowo, konsumenci nieobjęci właściwością sądu lub organu, przed którym zostanie wytoczone powództwo przedstawicielskie, będą mogli wyrazić wolę bycia reprezentowanymi w danym postępowaniu Jakkolwiek, przepisy krajowe powinny zostać sformułowane w taki sposób, aby konsumenci nie uzyskiwali rekompensaty więcej niż jeden raz w tej samej sprawie, przeciwko temu samemu przedsiębiorcy.
Ponadto, środki naprawcze zasądzone w wyniku powództwa przedstawicielskiego pozostają bez uszczerbku dla wszelkich, dodatkowych środków prawnych dostępnych dla konsumentów na mocy prawa Unii lub prawa krajowego. Dyrektywa opiera się zatem na tzw. modelu harmonizacji minimalnej, charakterystycznym dla prawa konsumenckiego.
Z perspektywy przedsiębiorcy
Przedsiębiorcy, przeciwko którym zostanie wytoczony przedstawicielski pozew zbiorowy, muszą liczyć się z możliwością, że właściwy organ będzie mógł zastosować wobec nich środki nakazujące zaprzestanie szkodliwych praktyk. W stosownych przypadkach, właściwie organy będą mogły również zakazać stosowania praktyk uznanych za szkodliwe. Wspomniane środki będą mogły mieć charakter tymczasowy lub ostateczny.
Ponadto, w przypadku roszczenia o zastosowanie wobec przedsiębiorcy środków nakazujących zaprzestanie szkodliwych praktyk, upoważniony podmiot nie będzie zobowiązany udowodnić, ani szkody poniesionej przez konsumentów, ani zamiaru lub niedbalstwa ze strony przedsiębiorcy.
Dyrektywa przewiduje również możliwość wprowadzenia obowiązkowych konsultacji z przedsiębiorcą, które powinny poprzedzać wniesienie wobec niego pozwu o zaprzestanie szkodliwych praktyk. Na skutek tych konsultacji, przedsiębiorca będzie mógł wycofać się z praktyk narażających konsumentów na szkodę. W takich sytuacjach, powództwo nie zostanie wytoczone.
Z perspektywy państw członkowskich
Dyrektywa w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów pozostawia krajom członkowskim spory wachlarz swobody co do wyboru środków, które posłużą jej implementacji. Przykładowo, do państw członkowskich należy decyzja w sprawie wymaganego stopnia podobieństwa roszczeń indywidualnych lub minimalnej liczby konsumentów, których dotyczy dane powództwo przedstawicielskie w zakresie środków naprawczych, aby dana sprawa mogła zostać dopuszczona do rozpoznania jako powództwo przedstawicielskie.
Dodatkowo, gestii państw członkowskich pozostawiono wybór, czy powództwo przedstawicielskie będzie można wytoczyć w drodze postępowania sądowego, administracyjnego, czy obu, w zależności od danej dziedziny prawa lub danego sektora gospodarki.
Omawiana dyrektywa w sprawie pozwów zbiorowych dla konsumentów została opublikowana w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej 4 grudnia 2020 r. Państwa członkowskie mają dwa lata na jej wdrożenie do krajowego systemu prawnego oraz dodatkowe sześć miesięcy na rozpoczęcie jej stosowania.
Magdalena Socha - Junior Associate, Andersen w Polsce Kancelaria jest zrzeszona w sieci Kancelarie RP działającej pod patronatem dziennika „Rzeczpospolita".
