Egzamin wstępny na aplikacje adwokacką i radcowską - pytania z prawa konstytucyjnego

24 września odbędzie się egzamin wstępny na aplikacje: adwokacką i radcowską. Jak co roku wraz z Wydawnictwem Beck pomagamy przygotować się do testu. Dziś publikujemy materiał powtórkowy  z prawa konstytucyjnego.

Powszechny i równy dostęp do kultury

Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.

Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym (art. 6 ust. 1 i 2 Konstytucji RP).

Wolność tworzenia i działania partii politycznych
Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

Finansowanie partii politycznych jest jawne (art. 11 ust. 1 i 2 Konstytucji RP).

Ochrona małżeństwa, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa

Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18 Konstytucji RP).

Należy zwrócić uwagę, że przepis ten za małżeństwo uznaje „związek kobiety i mężczyzny”.


Ochrona własności i prawa dziedziczenia

Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia.

Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem (art. 21 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Własność stanowi podstawę ustroju gospodarczego Polski i jest niezbędnym elementem jego funkcjonowania. Podkreśla to Konstytucja RP, wymieniając własność prywatną jako jedną z wartości fundamentalnych społecznej gospodarki rynkowej. Konstytucja RP nie definiuje pojęcia własności. Nie wprowadza także żadnych zróżnicowań ochrony własności ze względów przedmiotowych czy podmiotowych. Artykuł 21 Konstytucji RP nie precyzuje, o jakie formy i typy własności chodzi. Wskazuje to na wolę ustrojodawcy zagwarantowania ochrony wszelkiej własności. Postanowienia tego przepisu rozwinięte są w ustawach zwykłych, a zwłaszcza w Kodeksie cywilnym, który reguluje m.in. zasady dziedziczenia.
Wywłaszczeniu, zgodnie z tym przepisem, ma towarzyszyć słuszne odszkodowanie.
„Słuszne odszkodowanie” powinno być ekwiwalentem, tj. powinno dawać właścicielowi możliwość odtworzenia rzeczy, którą utracił.

Ograniczenie wolności działalności gospodarczej

Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny (art. 22 Konstytucji RP).

Gospodarstwo rodzinne

Artykuł 23 Konstytucji RP wprowadza zasadę, według której podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne, z jednoczesnym zastrzeżeniem, że zasada ta nie narusza postanowień art. 21 i 22 Konstytucji RP, o których mowa powyżej.

Przyjęcie tego zapisu ma szczególny charakter. Oznacza bowiem, że w ramach ustroju społeczno-gospodarczego istnieje szczególny ustrój rolny, który opiera się na gospodarstwach rodzinnych. W odróżnieniu od regulacji art. 20 Konstytucji RP przyjęto tu zatem kryterium podmiotowe – rodzina.

Źródła prawa

Konstytucja RP wprowadza podział źródeł prawa na akty normatywne powszechnie obowiązujące oraz wewnętrznie obowiązujące.

W art. 87 ust. 1 i 2 Konstytucji RP wymienione zostały enumeratywnie źródła prawa stanowionego o charakterze powszechnie obowiązującym. Są to:
1) Konstytucja RP,
2) ustawy,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4) rozporządzenia,
5) akty prawa miejscowego – na obszarze działania organów, które je ustanowiły.

Konstytucja RP

Konstytucja RP zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii źródeł prawa, co wyraża się w jej nadrzędności w stosunku do innych ustaw oraz wszelkich pozostałych rodzajów aktów normatywnych.

Zgodnie z art. 8 ust. 1 Konstytucji RP ustawa zasadnicza jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisy Konstytucji RP stosuje się bezpośrednio, chyba że konstytucja stanowi inaczej (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP). Niezgodność z Konstytucją RP stanowi podstawę uchylenia aktu normatywnego w trybie przewidzianym dla kontroli konstytucyjności prawa przez kompetentne organy. W Polsce organem takim jest Trybunał Konstytucyjny. O najwyższej pozycji Konstytucji RP w hierarchii źródeł prawa świadczy też szczególny tryb przewidziany dla jej uchwalania oraz dokonywania zmian.

Ustawy

Ustawa jest to akt normatywny powszechnie obowiązujący, wydawany przez naczelny organ państwa. W Polsce organem tym jest parlament. W hierarchii źródeł prawa ustawa zajmuje miejsce bezpośrednio po Konstytucji RP. Każda ustawa podlega zatem kontroli pod względem zgodności z Konstytucją RP. Ponadto ustawa stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów podstawowych (np. rozporządzenia), które nie mogą być z nią sprzeczne. Akty sprzeczne z ustawą podlegają uchyleniu w trybie przewidzianym dla kontroli ich legalności. Ustawa jest aktem ustanawianym w trybie nazywanym procedurą legislacyjną, który zapewnia jej odpowiednią legitymację demokratyczną. W państwie demokratycznym ustawa stanowi podstawę regulacji wszystkich stosunków prawnych. W odniesieniu do niektórych spraw (tzw. obowiązkowa materia ustawowa) ustawa jest wyłączną formą prawotwórstwa.
Zalicza się tu m.in. określenie:
1) sytuacji prawnej jednostki w państwie,
2) praw, wolności i obowiązków przysługujących jednostce w państwie,
3) zasad organizacji i działania naczelnych organów państwa,
4) zasad uchwalania budżetu państwa,
5) ustroju i zakresu działania różnych form samorządności,
6) trybu postępowania przed organami państwa i kontroli legalności ich działania.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie zależy od wydania ustawy. Konstytucja RP uznaje za źródła prawa krajowego:
1) umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie oraz
2) umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji prezydenta RP.

W pierwszym przypadku, po zawarciu umowy międzynarodowej, następuje zgoda na jej ratyfikację wyrażona w formie ustawy, a następnie prezydent RP dokonuje ratyfikacji. Przed ratyfikacją prezydent RP może zwrócić się z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją RP. Warunkiem koniecznym obowiązywania ratyfikowanej umowy w prawie krajowym jest jej publikacja w Dzienniku Ustaw.

W drugim przypadku do ratyfikacji umowy międzynarodowej nie jest wymagana zgoda parlamentu wyrażona w formie ustawy. Konieczna jest jedynie publikacja ratyfikowanej umowy międzynarodowej w Dzienniku Ustaw.

Po dokonaniu wyżej wymienionych czynności prawotwórczych umowa międzynarodowa staje się źródłem prawa krajowego.

Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymagają uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:

1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji RP,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie, lub w których Konstytucja RP wymaga ustawy.

O zamiarze przedłożenia Prezydentowi RP do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes RM zawiadamia Sejm.

Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określa ustawa (art. 89 Konstytucji RP).

Zasada bezpośredniego stosowania umów międzynarodowych

Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP zasadą jest bezpośrednie stosowanie umów międzynarodowych, chyba że stosowanie takiej umowy uzależnione jest od wydania ustawy.

Bezpośrednie stosowanie oznacza związanie postanowieniami umowy organów władzy publicznej oraz konieczność uwzględnienia tych postanowień przy wydawaniu rozstrzygnięć. Uzależnienie stosowania umowy od wydania ustawy następuje najczęściej w przypadku, gdy postanowienia umowy są zbyt ogólne, nie mają charakteru normatywnego i wymagają konkretyzacji. W art. 89 ust. 1 Konstytucji RP wymienione zostały enumeratywnie rodzaje spraw, w których umowy międzynarodowe przed ratyfikacją wymagają zgody parlamentu.

Ratyfikowana umowa międzynarodowa w hierarchii źródeł prawa

W zależności od tego, czy ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie czy też nie, inne jest miejsce umowy międzynarodowej w hierarchii źródeł prawa. Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, natomiast umowa ratyfikowana samodzielnie przez prezydenta RP ma moc mniejszą od ustawy i nie może odnosić się do materii ustawowej. Umowy takie mają jednak pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi do ustaw.

Umowa o przekazaniu kompetencji

Szczególne miejsce wśród umów ratyfikowanych za uprzednią zgodą parlamentu zajmuje umowa o przekazaniu organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji władzy państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust. 1 Konstytucji RP). Zgoda na ratyfikację takiej umowy wyrażana jest kwalifikowaną większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Zgoda na ratyfikację takiej umowy może być też wyrażona w drodze referendum. Artykuł 90 ust. 2 i 3 Konstytucji RP przewiduje zatem alternatywne formy wyrażenia zgody na ratyfikację takiej umowy międzynarodowej. Oznacza to możliwość wyrażenia zgody w jednej z tych form, a w przypadku niewyrażenia woli w jednej z nich, istnieje możliwość wyrażenia zgody w drugiej formie.

Wszystkie inne umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie są źródłem prawa w polskim systemie prawa. Polska ma jednak obowiązek przestrzegania prawa międzynarodowego.

Rozporządzenie jest aktem normatywnym wykonawczym w stosunku do ustawy, wydawanym przez organy wskazane w Konstytucji RP, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenia jako akty normatywne powszechnie obowiązujące zawierają nakazy, zakazy i uprawnienia, których adresatami mogą być zarówno organy państwa, jak i obywatele oraz inne podmioty. W Polsce rozporządzenia wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji RP, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie do wydania aktu wykonawczego powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania, a także wytyczne dotyczące treści aktu.

Kompetencje do wydawania rozporządzeń posiadają:
1) Prezydent RP,
2) Rada Ministrów,
3) Prezes RM,
4) ministrowie kierujący działami administracji rządowej,
5) przewodniczący określonych w ustawie komitetów oraz
6) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji do wydania tego aktu innemu organowi. Jest to tzw. zakaz subdelegacji.

Rozporządzenie z mocą ustawy

Ze względu na swój szczególny charakter rozporządzenie z mocą ustawy nie zostało wyliczone w Rozdziale III Konstytucji RP, lecz swoją podstawę znajduje w art. 234. Rozporządzenia z mocą ustawy są to akty normatywne dotyczące spraw zastrzeżonych w zasadzie dla ustawy i posiadające równą jej moc prawną. Szczególny charakter rozporządzenia z mocą ustawy polega na tym, że może być ono wydawane przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenie takie podlega zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Rozporządzenia z mocą ustawy mogą określać zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres, w jakim mogą w stanie wojennym zostać ograniczone wolności i prawa człowieka, a także zasady naprawienia szkód powstałych z tego tytułu. Zgodnie z art. 228 ust. 5 Konstytucji RP, rozporządzenie z mocą ustawy może wkraczać w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym zakresie i zawierać mechanizmy prawne zmierzające do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Rozporządzenia z mocą ustawy mają taką samą moc prawną jak ustawy zwykłe, co oznacza, że normy rozporządzenia mogą zmieniać i uchylać normy ustaw, równocześnie jednak powinny być one zgodne z Konstytucją RP oraz ratyfikowanymi za uprzednią zgodą parlamentu umowami międzynarodowymi. Czas obowiązywania rozporządzeń z mocą ustawy jest ograniczony i uzależniony od zatwierdzenia na najbliższym posiedzeniu Sejmu. W razie niezatwierdzenia rozporządzenia, przestaje ono obowiązywać.