Godziny, które zmieniły losy wojny

Godzina „W" (-13) godz. 4.10

Gen. Radzijewski podpisuje pisemny rozkaz nr 23/op, 01.08. 44, godz. 04.10, nakazujący wszystkim oddziałom 2. Armii przejść do obrony na rubieży Nowa Wieś, Kobyłka, Ossów, Sulejówek, Miłosna Stara, Zbytki. Ponieważ wcześniejsze rozkazy, przekazywane radiowo lub telefonicznie, wstrzymały natarcia poszczególnych jednostek, linia ta była już generalnie obsadzona. 3. kpanc. z 22. Batalionem Saperów broni obszaru wzdłuż szosy Warszawa–Radzymin, począwszy od rzeki Długiej w Markach, na południowy wschód od niej, zajmując Kobyłkę, Podleśniakowszczyznę i Wołomin. 8. kpanc. skupił się w rejonie Ossów, Hipolitów, Zakręt, jednym batalionem obsadzając Rembertów Stary. Wreszcie 10. kpanc. wraz z 41. Brygadą Artylerii ppanc., 86. p. art. rakietowej, dywizjonem dział pancernych oraz 201. Batalionem Saperów Mostowych zajął Góraszkę, Miłosnę Starą, Międzylesie, Zbytki. Linię Wisły na północ od Góry Kalwarii obsadzają nadchodzące oddziały 2. Korpusu Kawalerii (gen. lejt. W. Kriukow) z 4. DK wysuniętą w stronę Saskiej Kępy.

Po stronie niemieckiej dojść do Warszawy bronią dwa zgrupowania. W rejonie Zielonka–Turów–Ossów skupiły się oddziały z Dywizji „Hermann Göring" (Batalion Rozpoznawczy, Batalion Spadochronowo-Szturmowy – czołgi Panther, oraz część Pułku Grenadierów Pancernych), przybyłe wcześniej i wyładowane na Pradze (większa część dywizji – dowódca gen. por. Wilhelm Schmalz, która wyładowywała się w Żyrardowie i Pruszkowie, pozostała po wschodniej stronie Wisły). Natomiast w rejonie Rembertów–Sulejówek–Wesoła–Wawer –Anin bronią się resztki rozbitej 73. DP oraz I Batalion 27. Pułku Czołgów (reszta świeżo przybyłej z Holandii 19. Dywizji Pancernej gen. por. Hansa Källnera zbiera się w rejonie Nowy Dwór–Legionowo).

Godzina „W" (-10) godz. 7.00

Do komend obwodów AK zgłaszają się łączniczki i zaraz rozbiegają po mieście z rozkazem o mobilizacji. Wraz z ich dotarciem do dowództw i placówek niższego rzędu dołączają nowe grupy dziewcząt. Około południa jest ich 6 tysięcy, głównie młodych kobiet i stosunkowo nielicznych gońców – mężczyzn. Od nich – i tylko od nich – zależy, czy Warszawa stanie do walki.

Godzina „W" (-5) godz. 12.00

Gen. „Bór" wspomina: Szedłem ulicami, którymi tysiące młodych mężczyzn i kobiet śpieszyły na swe punkty zborne. Wielu z nich miało wojskowe długie buty, wiatrówki i niosło plecaki. Prawie każdy miał walizkę, torbę lub duży pakunek, kieszenie od palt pękały od granatów ręcznych albo nie ukrywały całkowicie od moich oczu karabinu lub automatu. Chociaż wiedziałem, że tylko wtajemniczony może to zauważyć, nie mogłem oprzeć się uzasadnionemu uczuciu obawy. Przechodziłem o kilka kroków od niemieckich patroli...

Godzina „W" (-2) godz. 15.00

Rzut bojowy KG AK oraz ścisła Delegatura Rządu zbierają się na stanowisku dowodzenia w pomieszczeniach fabryki mebli Jerzego Kamlera przy ul. Dzielnej 72. Ochronę wewnętrzną zapewnia pluton por. „Stolarza" – Kamlera, a zewnętrzną Zgrupowanie „Kedywu". Wkrótce po 15.00 przybywa na inspekcję ppłk „Radosław" – Mazurkiewicz. Żołnierze plutonu rozmieszczeni są wewnątrz pomieszczeń, „Radosław" nakazuje wystawić uzbrojoną czujkę w bramie wewnątrz budynku. Na tym samym podwórku co fabryka w oficynie mieściła się pralnia chemiczna volksdeutscha Malaka. Od rana przez bramę na podwórko wjeżdżały samochody wojskowe pobierające uprane kożuchy. Ruch ten ustał po południu. Niespodziewanie o 15.00 przyjechał jeszcze jeden wóz. Żołnierz niemiecki, widząc w bramie uzbrojonego w karabin cywila, strzelił i chybił (wspomina płk Szostak). Na szczęście w bramie był Jerzy (Kamler) i strzałem z pistoletu zabił Niemca. Pobliski budynek Monopolu Tytoniowego obsadza posterunek niemiecki. Na odgłos strzałów Niemcy i „własowcy" zaczynają szturmować przeciwległy budynek, lecz zostają odparci. W tym czasie płk Szostak przeprowadza zebranych członków KG AK i Delegatury Rządu podwórkami do rezerwowego lokalu przy ul. Pawiej.

Godzina „W" (-1) godz. 16.00

Dowódca SS i Policji w dystrykcie warszawskim gen. Paul Otto Geibel zostaje rzekomo powiadomiony przez oficera lotnictwa (zapewne nieujawnionego agenta), że poprzedniej nocy jakaś Polka powiedziała mu, że o 17.00 wybuchnie powstanie. Natychmiast przekazuje telefonicznie wiadomość komendantowi Warszawy gen. por. Reinerowi Stahelowi, a ten o godz. 16.30 ogłasza alarm.

Godzina „W"

Gen. Stahel: Wygląd ulic był dla niewtajemniczonych zupełnie niezmieniony w stosunku do normalnych czasów, gdy nagle o godzinie 16.30 wybuchło powstanie prawie równocześnie w wielu miejscach.

Londyn. Stały podsekretarz stanu Foreign Office Alexander Cadogan przyjmuje ambasadora polskiego protestującego przeciw sowieckim aresztowaniom oraz proszącego o wsparcie lotniczymi dostawami broni szykującego się powstania. Anglik notuje w diariuszu: 5. Raczyński. Znów proszący o niemożliwe (impossible). Z Moskwy donoszą, że Mikołajczyk może coś osiągnąć, więc najlepsze, co możemy uczynić tutaj, jest zachowanie spokoju.

Warszawa. Dokładnie o godzinie 17.00 ponad 30 tysięcy powstańców w pierwszym rzucie atakuje kilkadziesiąt obiektów niemieckich i obsadza węzłowe punkty miasta. Wszystkie wrogie instytucje, placówki i koszary są starannie przygotowane do obrony, a od kilku dni trwa faktyczne pogotowie. Ogromnym zaskoczeniem jest jednak skala ataku, Niemcy nie są w stanie podjąć jakichkolwiek skoordynowanych działań obronnych.

Godzina „W" (+3) godz. 20.00

Na przyczółku magnuszewskim znajduje się już pięć sowieckich dywizji piechoty oraz brygada pancerna. To więcej wojska, niż cała niemiecka 9. Armia, broniąca przedmościa Warszawy i linii Wisły od Modlina do Puław. Patrol pancerny, który w ciągu dnia dotarł do Mszczonowa, na szosie Warszawa–Piotrków nie napotkał wroga. Dopiero po południu rozpoczęło się przeciwdziałanie niemieckie prowadzone wyłącznie przez samoloty atakujące pięć budowanych mostów.

Następnego dnia nadejdzie dwupułkowa 1132. Brygada Grenadierów, a dopiero 4 sierpnia dwie dywizje z rejonu Warszawy: „Hermann Göring" oraz 19. DPanc.

Godzina „W" (+5) godz. 22.00

Zbliża się do pola bitwy główne zgrupowanie 1. Frontu Białoruskiego: cztery armie (47., 70. , 23. i 65. w drugim rzucie), dwa samodzielne korpusy pancerne oraz dwa korpusy kawalerii. Łącznie jest to 36 dywizji piechoty, pięć dywizji kawalerii, siedem brygad pancernych, 12 samodzielnych brygad artylerii – razem 300 tys. ludzi. Przed nimi, na froncie, walczą dwie armie – 2. Pancerna i 8. Gwardyjska – łącznie liczące dziewięć dywizji piechoty, jedną dywizję kawalerii, dziesięć brygad czołgów, trzy brygady zmotoryzowane, sześć samodzielnych brygad artylerii – razem ponad 100 tys. ludzi. Wojska te wspiera 16. Armia Lotnicza gen. płk. S. Rudienki złożona z trzech korpusów lotnictwa szturmowego, dwóch korpusów myśliwskiego oraz jednego bombowego.

Godzina „W" (+7) godz. 24.00

Koło północy Adolf Hitler wydaje pierwszą z dyrektyw nakazujących zburzenie Warszawy: Wycofać wszystkie wojska niemieckie z Warszawy i odsunąć od skraju miasta, aby następnie przez masowe użycie wszystkich samolotów Heeresgruppe „Mitte", łącznie z samolotami komunikacyjnymi, zrównać Warszawę z ziemią i przez to zdusić ognisko powstania.

W zbliżonym czasie Józef Wissarionowicz Stalin wyznacza termin audiencji Stanisława Mikołajczyka na wieczór 3 sierpnia, zapewne przypuszczając, że do tego czasu Powstanie zostanie przez Niemców zduszone, a armie sowieckie znów ruszą na zachód. ©?

Dr hab. Leszek Moczulski jest dziennikarzem, publicystą, historykiem. W czasach PRL działał w opozycji antykomunistycznej – były twórca i wieloletni przywódca Konfederacji Polski Niepodległej

Dłuższa wersja artykułu zostanie opublikowana w „Uważam Rze Historia"

Sylwetki poległych powstańców odznaczonych Virtuti Militari

Kpt. Stanisław Silkiewicz

Pseud. Szary (1919–1944), oficer Wojska Polskiego

Uczęszczał do Państwowego Gimnazjum im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Białymstoku, które ukończył w roku 1937.

Równolegle udzielał się w lokalnych strukturach ZHP, kierując jednym z zastępów 5. Białostockiej Drużyny Harcerzy. Dalszą edukację podjął w Szkolę Podchorążych Artylerii Przeciwlotniczej w Trauguttowie (okolice obecnego Brześcia). Wiosną 1939 r. ukończył drugi rok tej uczelni w stopniu ogniomistrza podchorążego i został skierowany do 1. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej stacjonującego w Warszawie. Wziął udział w obronie stolicy. W grudniu 1939 r. włączył się w działalność struktur konspiracyjnych – Polskiej Organizacji Zbrojnej, a z czasem AK. Awansował na dowódcę drużyny, plutonu i kompanii Batalionu „Vistula". W marcu 1943 r. przyjął on nazwę Batalionu im. Jana Kilińskiego. W powstaniu walczył na Woli i w Śródmieściu Północnym. W trakcie walk w okolicach restauracji Cristal (róg Brackiej i Alei Jerozolimskich) 14 września został ciężko ranny. Zmarł trzy dni później w szpitalu powstańczym. Odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl., pośmiertnie awansowany na kapitana.

Kpr. Witold Wetta-Gorzkowski

Pseud. Dzik (1921–1944), harcerz

Urodził się w Starogardzie Gdańskim i tam też ukończył szkołę powszechną.

Aktywny w strukturach Związku Harcerstwa Polskiego w ramach 41. Pomorskiej Drużyny Harcerzy im. Jana III Sobieskiego. Od 1937 r. kierował jednym z zastępów drużyny. Po niemieckiej agresji wraz z grupą rówieśników próbował przedostać się do Świecia, aby ochotniczo zaciągnąć się do Wojska Polskiego. Po drodze został zatrzymany przez niemiecki patrol oraz przetransportowany do obozów w Gross-Born i Norymberdze. Następnie przewieziony do obozu w Skarszewach. Zwolniony pod koniec 1939 r., powrócił do Starogardu. Wiosną 1942 r. znalazł się w Warszawie, włączając w działalność Szarych Szeregów. Ukończył konspiracyjną tajną szkołę podoficerską, uzyskując stopień kaprala. Przydzielony do II plutonu kompanii O-2 batalionu „Olza" pułku „Baszta". W czasie powstania brał udział w walkach na Mokotowie. Ciężko ranny, 26 września znalazł się w zaimprowizowanym punkcie sanitarnym, gdzie wraz z innymi rannymi został zamordowany przez Niemców. Odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari.

Kpt. Karol Kryński

Pseud. Waga (1900–1944), malarz i artysta zdobnik

Absolwent Gimnazjum W. Górskiego w Warszawie i Szkoły Nauk Zdobniczych w 1917 r.

Członek tajnego harcerstwa i Polskiej Organizacji Wojskowej. Kontynuował naukę w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a także w szkole podchorążych POW. W listopadzie 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego, uczestnik wojny z bolszewikami. Urlopowany z wojska, pracował jako malarz, w 1932 r. awansowany na kapitana rezerwy, w latach 1934–1937 był nauczycielem w Brazylii. Po powrocie autor dekoracji na statku MS „Batory". Zmobilizowany w 1939 r., walczył w 1. Pułku Piechoty Legionów, uciekł z niewoli radzieckiej. Włączył się w działalność konspiracyjną Organizacji Socjalistyczno-Niepodległościowej „Wolność", od 1942 r. dowódca III batalionu Gwardii Ludowej WRN na Woli. W powstaniu dowodził III batalionem Oddziału Wojskowego Pogotowia Powstańczego Socjalistów im. Stefana Okrzei wchodzącego w skład III rejonu Obwodu „Waligura"-Wola Okręgu Warszawa AK. 3 sierpnia ciężko ranny na barykadzie na Wolskiej i Młynarskiej. Zmarł 5 sierpnia 1944 r. 18 września 1944 r. odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari.

Sylwetki poległych powstańców odznaczonych Virtuti Militari

Ppor. Władysław M. Cieplak

Pseud. Giewont, Mały, Miłek, Kwiczoł (1917–1944), instruktor ZHP, oficer Wojska Polskiego

Udzielał się w strukturach Wielkopolskiej Chorągwi ZHP.

Po wybuchu wojny w Pogotowiu Harcerzy. Około 8 września, w ślad za wycofującymi się jednostkami Wojska Polskiego, wyruszył do Warszawy, gdzie wszedł w skład Wojennego Pogotowia Harcerzy. Po kapitulacji stolicy włączył się w konspiracyjne struktury harcerskie. Brał udział m.in. w akcji pod Arsenałem jako dowódca ubezpieczenia oraz dowodził uderzeniem na Wilanów. Uczestniczył w licznych akcjach bojowych. W powstaniu dowódca 2 Kompanii „Rudy" Batalionu „Zośka" wchodzącego w skład Zgrupowania „Radosław". Walczył na Woli (wyzwalał obóz koncentracyjny Gęsiówka), na Muranowie (uczestniczył w ataku na Dworzec Gdański) i na Starym Mieście. Zginął 30 sierpnia 1944 r. na Zakroczymskiej 7 wskutek niemieckiego nalotu. Został zasypany w zbombardowanym budynku wraz z 28 żołnierzami. Odznaczony rozkazem dowódcy AK nr 507 z 14 sierpnia 1944 r. Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. W uzasadnieniu nadania jest zapisane, że zasłużył się w walkach na terenie Grupy „Północ".

Kpt. Andrzej Romocki

Pseud. Morro (1923–1944), instruktor harcerski Szarych Szeregów oraz oficer Armii Krajowej

Wiedzę zdobywał w trakcie okupacji, uczestnicząc w tajnych kompletach.

Ukończył wydział matematyczno-fizyczny Prywatnego Liceum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej. W strukturach Polskiego Państwa Podziemnego od 1940 r. Zaangażował się w działalność organizacji samokształcenia „Pet", następnie w 1941 r. włączył się w działalność Małego Sabotażu „Wawer", a w 1942 r. wszedł w skład Szarych Szeregów jako drużynowy 4. Drużyny „Sad 400" . Wraz z utworzeniem Batalionu „Zośka" został wyznaczony dowódcą II plutonu 2. kompanii „Rudy". Brał udział w licznych akcjach bojowych. Na początku powstania dowodził 2 kompanią „Rudy" Batalionu „Zośka". Brał udział w walkach na Woli (gdzie jego jednostka zdobyła dwa czołgi typu Pantera), na Starym Mieście, w Śródmieściu oraz na górnym Czerniakowie. Odznaczył się w walkach m.in. o obóz koncentracyjny Gęsiówka. Na Czerniakowie walczył o utrzymanie przyczółka dla desantu berlingowców. Zginął 15 września 1944 r. W sierpniu 1944 r. odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Ppor. Stanisław W. Leopold

Pseud. Rafał, Leon (1918–1944), harcerz

Kształcił się w prywatnym Gimnazjum Męskim Zgromadzenia Kupców m. Łodzi.

Następnie studiował w Szkole Głównej Handlowej. Złożenie pracy dyplomowej uniemożliwił mu wybuch wojny. Na początku 1940 r. włączył się w prace struktur konspiracyjnych organizacji PET, a następnie Rady Programowej Szarych Szeregów. W 1943 r. ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola". Na początku 1944 r. otrzymał dowództwo I plutonu przemianowanego na 1. kompanię Oddziału Dyspozycyjnego „Pegaz" Kedywu KG AK. W lipcu dowodził nieudaną akcją zamachu na SS-Obergruppenführera Wilhelma Koppe w Krakowie. W powstaniu dowodził 1. kompanią Batalionu „Parasol". Walczył na Woli i na Starym Mieście. Poległ w nocy z 25 na 26 sierpnia podczas ataku na pałac Przebendowskich/Radziwiłłów przy ul. Bielańskiej 12. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.

Sylwetki przygotowane przez Fundację Pamięci o Bohaterach Powstania Warszawskiego