Przepisy prawa przewidują różne podstawy prawne roszczeń odszkodowawczych wobec władzy publicznej. Co do zasady jednak przesłanki odpowiedzialności podmiotów publicznych są takie same, a więc: szkoda, niezgodne z prawem działania lub zaniechanie władzy publicznej i związek przyczynowy między szkodą i tym wadliwym działaniem lub zaniechaniem.
Czym jest niezgodność z prawem
W wąskim rozumieniu jest to po prostu sprzeczność działań władzy publicznej z przepisami powszechnie obowiązującego prawa (Konstytucją, ustawą, ratyfikowaną umową międzynarodową, rozporządzeniem, aktem prawa miejscowego). Niezgodność z normami prawnymi obejmuje zarówno naruszenie przepisów prawa materialnego, jak i procesowego. Niezgodność z prawem musi być oczywista, niewymagająca głębszej analizy prawniczej i nie może być oparta na naruszeniu przepisów mogących podlegać różnej wykładni.
W szerszym znaczeniu niezgodność z prawem utożsamiana jest z bezprawnością w rozumieniu cywilistycznym, a więc z niezgodnością zarówno z normami prawnymi, jak i z zasadami współżycia społecznego oraz dobrymi obyczajami.
W orzecznictwie sądowym i piśmiennictwie prezentowane są obydwa podejścia do przesłanki niezgodności z prawem. Zwolennicy szerszego rozumienia tego pojęcia wskazują, że władza może wykorzystywać swoje uprawnienia zgodnie z przepisami, ale jednocześnie niezgodnie z zasadami współżycia społecznego. Może to, ich zdaniem, prowadzić do nadużywania władzy, co z kolei byłoby sprzeczne ze społecznym poczuciem sprawiedliwości. Przeciwnicy takiego podejścia powołują się natomiast na literalne brzmienie przepisu art. 417 Kodeksu cywilnego oraz art. 77 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, które ograniczają się do sprzeczności z prawem.
W postępowaniach odszkodowawczych sądy powszechne są dość powściągliwe, jeżeli chodzi o potwierdzanie nielegalnego charakteru działań władzy publicznej. Niewykazanie przesłanki niezgodności z prawem działań lub zaniechań jest najczęstszą podstawą oddalenia roszczeń podmiotów poszkodowanych.
