Mit wspólnej historii

Co ma być celem nauczania historii? Czy możliwe i potrzebne są lekcje nieuwikłane w kontekst narodowy i społeczny? Na ile przedmiot ten ma być wiedzą, a na ile formacją do konkretnego (lub idealnego) modelu kulturowego, cywilizacyjnego czy politycznego? Pytania te pojawiają się ponownie w związku z zapowiedzią stworzenia wspólnego polsko-niemieckiego podręcznika historii. Może on obejmować historię Polski i Niemiec od zjazdu gnieźnieńskiego aż do współczesności, a służyć ma przełamywaniu stereotypów, pojednaniu i poszerzaniu wiedzy. Oprócz tego, o czym autorzy pomysłu wspominają nieco ostrożniej, budowaniu bardziej europejskiej, a mniej etnocentrycznej tożsamości młodych Polaków i Niemców.

Zamiast tworzenia „wspólnej historii” lepiej pokazywać uczniom, jak można interpretować wspólne historyczne wydarzenia

W samym pomyśle nie ma nic złego. Znajomość kultury, tradycji, postrzegania własnej (i cudzej) historii pozostaje fundamentem dobrych – a przynajmniej poprawnych – stosunków między sąsiadującymi ze sobą narodami. Pytanie tylko, czy rzeczywiście taka właśnie wiedza będzie leżała u podstaw nowego podręcznika; a może stanie się on raczej próbą budowania niemożliwego do osiągnięcia mitu „wspólnej historii” dwóch narodów, w której różnice perspektyw zostaną usunięte, narracje uładzone, a to, co etnocentryczne, zastąpione jakimś „europejskim konstruktem kulturowym”.

Historia, poza wymiarem naukowym, badawczym, zawsze miała i mieć będzie także wymiar formacyjny. Już Cyceron wskazywał, że jest ona nauczycielką życia. Pozostaje to aktualne do dziś (niezależnie od tego, jakimi jesteśmy uczniami). Ocena wydarzeń i postaci – jak wykazywał to na przykładzie targowicy Adam Zamoyski w tekście „Zrozumieć targowiczan” („Rz” 26.01.2008) – nie zależy tylko od faktów historycznych, ale także od poglądów historyków, powszechnych przekonań opinii publicznej czy sytuacji, w jakiej znajduje się naród.

Nie sposób do tego nie dodać uwikłania historiografii czy nauczania historii w całą narodową narrację, system interpretacyjny czy historyczne opowieści, które kształtują myślenie i odczuwanie danego narodu. Wszystkich tych elementów w budowaniu narracji nie da się pominąć albo zastąpić innymi. Są one swoistym spoiwem, które łączy suchą faktografię w opowieść o narodzie, mieście czy rodzinie.

Każda z opowieści (a może ich być wiele) będzie nieco inaczej interpretować wydarzenia czy procesy. Dla szkoły optymistycznej w polskiej historiografii rozbiory były swoistym wypadkiem przy pracy, dla pesymistycznej – konsekwencją wielowiekowych zaniedbań i błędów. Obie jednak zgadzają się, że z historii trzeba wyciągać wnioski, uczyć się na niej i w oparciu o nią formować obywateli, którzy doświadczeni błędami i sukcesami przodków zbudują silne i niezależne państwo.

Historia stawała się więc skarbnicą wzorców i antywzorów, z których trzeba czerpać inspirację do dalszego działania. Szczególnie pod piórem powieściopisarzy (by wymienić Henryka Sienkiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego), uczonych i popularyzatorów (np. stańczycy, Artur Górski czy Paweł Jasienica) czy pod pędzlem malarzy (jak choćby Jan Matejko). I wychowawcą pokoleń (szczególnie mocno widać to w swoistej „katechezie dziejów”, jaką zafundował Polakom w czasie pielgrzymki do Polski w 1979 roku Jan Paweł II).

Taka rola historii jest jednak możliwa tylko w sytuacji, gdy „wychowanków” i „wychowujących” łączy rzeczywista wspólnota tradycji i kultury.

Z taką sytuacją nie mamy jednak do czynienia w przypadku dwóch odmiennych narodów, które dzieli nie tylko język, tradycja i kultura, ale również fakt, że ich tożsamości często kształtowały się w opozycji do siebie. Tak jest w przypadku Niemców i Polaków.

Walka o polskość, prawo do zachowania własnej ziemi, języka i tradycji jest przynajmniej od XIX wieku istotnym komponentem kultury i tożsamości Polaków. Istotnym elementem tożsamości Niemców pozostawało zaś przekonanie o ich dziejowej misji niesienia oświaty i kultury na zacofane ziemie wschodnie (w tym także Polskę).

Choć misja ta w pewnym momencie wynaturzyła się, przekształcając w hitleryzm i jego „marsz na Wschód” – to nie ma powodów, by jej łagodna wersja, zakorzeniona w wiekach myśli niemieckiej, nadal nie kształtowała młodych Niemców. Szczególnie że bez niej niezrozumiałe stają się rozmaite decyzje, strategiczne cele i procesy, jakie miały miejsce w historii Niemiec. Auświadomienie sobie struktur narracyjnych czy światopoglądowych nie musi oznaczać ich absolutnej akceptacji. Każdy z narodów może i powinien dokonywać weryfikacji własnych mitów, umacniać je, odrzucać lub zastępować nowymi. Wszystkie te procesy dokonują się w pewnej wspólnocie przestrzeni kulturowej, językowej i światopoglądowej, i bez niej tracą sens.