Franco powinien zmienić grób

Raport Jasminki Dzumhur i Ariela Dulitzky’ego, specjalnych wysłanników Narodów Zjednoczonych ds. osób zaginionych (OHCHR), uderza w fundament, na jakim od blisko 40 lat stoi hiszpańska demokracja.

W dokumencie domagają się oni bowiem obalenia ustawy o amnestii z 1977 roku, z powodu której żaden sędzia w Hiszpanii nie zdołał ustalić winnych i osądzić odpowiedzialnych za zaginięcie w okresie Franco około 200 tysięcy przeciwników reżimu. Eksperci chcą, aby ta zbrodnia została wpisana do kodeksu karnego, a prokuratorzy mieli z urzędu uczestniczyć w identyfikacji osób pochowanych w zbiorowych mogiłach. Domagają się także otwarcia archiwów z okresu rządów Caudillo. Ich zdaniem Hiszpania powinna „natychmiast” ratyfikować Konwencję o Nieprzedawnieniu Zbrodni Ludobójstwa (co ciekawe, ustawa została zaproponowana na forum ONZ przez Polskę w 1968 roku).

Zdaniem Dzumhuri i Dulitzky’ego, gdyby nie ustawa z 1977 roku, hiszpańskie sądy bardzo skutecznie potrafiłyby ścigać zbrodniarzy frankistowskiego reżimu. Udowodniły to, angażując się w rozliczenie dyktatur w krajach Ameryki Łacińskiej. Jednak wysłannicy ONZ uważają, że dopóki hiszpańskie ustawodawstwo nie zostanie zmienione, to argentyński wymiar sprawiedliwości powinien otrzymać powszechne kompetencje w ściganiu winnych morderstw z czasów Franco. To swoisty rewanż za układ sprzed 10 lat, kiedy hiszpańscy sędziowie rozliczali rządy wojskowej junty w Argentynie.

– Po 40 latach od obalenia dawnego reżimu zarówno świadkowie, jak i winny zbrodni są w bardzo podeszłym wieku. Nie ma więc czasu do stracenia, trzeba działać natychmiast – uważa Jasminka Dzumhur.

Cień na reputacji Hiszpanii

Zdaniem obu wysłanników punktem wyjścia dla rozliczenia Frankizmu powinny być prace sędziego Baltasara Garzona, który stał się sławny, gdy w 1998 roku wydał międzynarodowy nakaz aresztowania chilijskiego dyktatora Augusta Pinocheta. Garzon z własnej inicjatywy opracował listę 114 tys. przeciwników Caudillo, którzy zaginęli w okresie hiszpańskiej dyktatury.

OHCHR ma w ciągu dwóch lat przygotować raport o tym, jak Hiszpania wprowadzi w życie rekomendacje. Agenda ONZ nie ma jednak żadnych prawnych możliwości wymuszenia takich zmian.

– Ten raport jest bardzo ważny, bo po raz pierwszy hiszpański model budowy demokracji zostaje podważony przez czołową instytucję międzynarodową. Obraz Hiszpanii może na tym mocno ucierpieć – przyznaje „Rz” Cristina Cuenca, profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Complutense. Nie wierzy jednak, aby rząd Mariana Rajoya wprowadził z tego powodu jakieś zmiany.

– Hiszpańskie społeczeństwo wciąż jest podzielone na pół z powodu stosunku do Frankizmu. Elektorat rządzącej Partii Ludowej w zdecydowanej większości uważa, że amnestia była rzeczą słuszną, a nawet sądzi, że Franco w ogóle nie był dyktatorem, podczas gdy zwolennicy PSOE (lewica) są przeciwnego zdania. Hiszpania znajduje się w głębokim kryzysie, a Katalonia i Kraj Basków domagają się niepodległości. W tej sytuacji nikt nie będzie ryzykował otwieraniem ran, które mogą jeszcze bardziej osłabić państwo – tłumaczy Cuenca.

Miejsce pamięci w Valle de los Caidos

Mur milczenia wokół zbrodni Frankizmu jest tak wysoki, że nie wiadomo nawet, ile dokładnie osób zostało zamordowanych przez reżim już po zakończeniu wojny domowej. Dopiero w 2007 roku weszła ustawa o „pamięci historycznej”, na mocy której prywatne stowarzyszenia mogą wystąpić do administracji o pomoc w identyfikacji prochów osób pochowanych we wspólnych mogiłach. To dopiero od tego momentu zwolennicy Republiki otrzymali prawo do dotacji państwowych na produkcję filmów czy wydawanie książek pokazujących ich spojrzenie na historię.

– Wcześniej obowiązywała tylko wersja historii sprzyjająca Franco. Ale nawet teraz promowana jest taka interpretacja dyktatury, która jest wygodna dla partii aktualnie rządzącej. W telewizji publicznej został właśnie wyemitowany materiał gloryfikujący Błękitną Dywizję uczestniczącą u boku Hitlera w Operacji Barbarossa – tłumaczy Cuenca.

Prywatne stowarzyszenie Asociacion para la Recuperacion de la Memoria Historica (ARMH) zdołało na własną rękę zidentyfikować 41 zbiorowych mogił. Jednak jak przyznają wysłannicy ONZ, pomoc administracji w tym przedsięwzięciu bardzo zależy od tego, kto jest aktualnie u władzy w danym regionie Hiszpanii.