Darowizna to umowa, na podstawie której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Przepis art. 898 k.c. przewiduje, że darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. W praktyce często spotykane są darowizny dokonywane na rzecz obojga małżonków, których przedmiot wchodzi do ich majątku wspólnego. Zdarza się także, że darczyńca po latach postanawia odwołać dokonaną darowiznę ze względu na rażącą niewdzięczność. Jakie skutki wywoła takie odwołanie, jeżeli rażąco niewdzięczne jest tylko jedno z małżonków?
Przykładem rażącej niewdzięczności może być ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych, pobicie, zniewaga, kradzież czy nawet nieudzielenie pomocy w chorobie albo uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Nietrudno sobie wyobrazić sytuację, w której takiego zachowania dopuszcza się tylko jedno z małżonków. Nasuwa się zatem pytanie, czy na skutek odwołania darowizny w takim przypadku ten drugi małżonek także zobowiązany jest do jej zwrotu, a jeśli tak, to w jaki sposób dokonać tego zwrotu, gdy małżonkowie pozostają w ustroju wspólności małżeńskiej.
Dawna linia orzecznicza
Kwestia odwoływania darowizny dokonanej na rzecz małżonków wywołała wiele kontrowersji zarówno w orzecznictwie, jak i doktrynie. Wątpliwości dotyczyły pierwotnego zagadnienia: czy odwołanie darowizny wywołuje skutek rzeczowy, tj. powoduje, że odwołanie przenosi własność darowanej rzeczy z powrotem na darczyńcę, czy jedynie obligacyjny, co z kolei oznacza, że tworzy obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Początkowo sądy przyjmowały, że należy rozróżniać sytuację, kiedy to niewdzięczność zarzuca się obojgu małżonkom, od tej, w której rażąco niewdzięczne miałoby być tylko jedno z nich. Jeżeli odwołanie darowizny dotyczyło równocześnie obojga, to miałoby wywołać jedynie skutek obligacyjny. Jeśli zaś odwołanie dotyczyło tylko jednego z nich, to miałby powstawać najpierw skutek rzeczowy w postaci przejścia udziału w przedmiocie darowizny z majątku wspólnego do majątków osobistych małżonków, a w dalszej kolejności – powstanie zobowiązania niewdzięcznego obdarowanego małżonka do powrotnego przeniesienia jego udziału we własności darowanej rzeczy na darczyńcę.
W doktrynie pojawiła się także koncepcja, zgodnie z którą możliwe jest odwołanie darowizny, której przedmiot znajduje się we wspólności małżeńskiej, ale tylko pod warunkiem, że odwołanie z powodu rażącej niewdzięczności następuje wobec obojga małżonków. W przypadku zaś, gdy rażąco niewdzięczne jest tylko jedno z małżonków, odwołanie takie miałoby być bezskuteczne. Powyższe rozwiązania stały się jednak przedmiotem częstej krytyki.
Współczesne podejście sądów
Wątpliwości rozwiał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 15 lutego 2012 r. (I CSK 284/2011). Zapoczątkowało ono nowy nurt w orzecznictwie sądów powszechnych.
