500 plus: nowe obowiązki gmin

Warunki nabywania prawa do świadczenia wychowawczego oraz zasady jego przyznawania i wypłacania określa ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (tzw. ustawa 500+). Jej celem jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych.

Postępowanie w sprawie świadczenia wychowawczego będzie prowadzić wójt (burmistrz, prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o wsparcie. Decyzje w sprawach świadczenia realizowanego w związku z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego będą wydawane przez marszałka województwa, ale należności przyznane taką decyzją będzie wypłacać wójt.

Wdrożenie nowych przepisów

Ustawa 500+ wejdzie w życie 1 kwietnia 2016 r., z wyjątkiem obowiązującego już art. 53, w którym przewidziano m.in., że organy gminy mają obowiązek do tej daty wyznaczyć lub utworzyć jednostki organizacyjne właściwe do realizacji zadań z zakresu świadczenia wychowawczego. Ustawodawca przewidział, że wójt może, w formie pisemnej, upoważnić: swojego zastępcę, pracownika urzędu albo kierownika ośrodka pomocy społecznej lub innej jednostki organizacyjnej gminy, a także inną osobę – na wniosek kierownika ośrodka pomocy społecznej lub innej gminnej jednostki organizacyjnej – do prowadzenia postępowań w sprawach świadczenia wychowawczego oraz do wydawania decyzji w tych sprawach.

Osoba realizująca merytorycznie zadania wynikające z ustawy 500+, która faktycznie prowadzi postępowanie administracyjne w takiej sprawie (całość lub jego część), powinna mieć więc upoważnienie wydane przez wójta. Nie ma przy tym przeszkód, aby wójt wyznaczył daną, istniejącą jednostkę do realizacji ustawy 500+ oraz upoważnił kierownika lub pracowników tej jednostki do prowadzenia postępowań w sprawie świadczenia wychowawczego jednym zarządzeniem. Uchwała rady gminy jest niezbędna tylko w razie utworzeniu nowej jednostki organizacyjnej (por. podręcznik resortu pracy dla samorządów, http://www.mpips.gov.pl). W sytuacji gdy postępowania w sprawach świadczenia wychowawczego będą prowadzone w ośrodku pomocy społecznej, trzeba jednak pamiętać, że realizacja tych zadań nie może powodować nieprawidłowości w wykonywaniu zadań pomocy społecznej oraz nie może naruszać norm zatrudnienia pracowników socjalnych.

Wójt realizuje zadania dotyczące świadczenia wychowawczego jako zadanie z zakresu administracji rządowej. Świadczenie wychowawcze i koszty jego obsługi są finansowane w formie dotacji celowej z budżetu państwa. Od 2017 r. koszty obsługi będą wynosić 1,5 proc. dotacji otrzymanej na świadczenie wychowawcze, ale w 2016 r. stanowią one 2 proc. tej dotacji.

Kwoty i formy wsparcia

Zgodnie z ustawą 500+ świadczenie wychowawcze będzie przysługiwać obywatelom polskim oraz wskazanym w niej kategoriom cudzoziemców – przede wszystkim tym, w odniesieniu do których wynika to z przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub wiążących Polskę dwustronnych umów międzynarodowych o zabezpieczeniu społecznym. Prawo do świadczenia wychowawczego przewidziano dla: matki, ojca, opiekuna faktycznego dziecka (czyli osoby faktycznie opiekującej się dzieckiem, jeżeli wystąpiła do sądu opiekuńczego z wnioskiem o jego przysposobienie) albo opiekuna prawnego dziecka, do dnia ukończenia przez dziecko 18. roku życia.

Świadczenie wychowawcze będzie przysługiwać, w wysokości 500 zł miesięcznie, na drugie i kolejne dziecko w rodzinie – bez względu na wysokość dochodu. Będzie się ono należeć także na pierwsze dziecko, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę nie przekracza 800 zł. W sytuacji, gdy członkiem rodziny jest dziecko niepełnosprawne, świadczenie będzie przysługiwać na pierwsze dziecko, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę nie przekracza 1200 zł.

Ustawodawca określił także zasady ustalania świadczenia za niepełny miesiąc. W przypadku urodzenia dziecka, ukończenia przez nie 18. roku życia lub w sytuacji, gdy dziecko, zgodnie z orzeczeniem sądu, jest pod opieką naprzemienną obydwojga rodziców rozwiedzionych, żyjących w separacji lub żyjących w rozłączeniu, kwotę świadczenia przysługującą za niepełny miesiąc trzeba ustalić, dzieląc wysokość tego świadczenia przez liczbę wszystkich dni kalendarzowych w tym miesiącu, a otrzymaną kwotę należy pomnożyć przez liczbę dni kalendarzowych, za które przysługuje to świadczenie. Kwotę świadczenia za niepełny miesiąc zaokrągla się do 10 groszy w górę.

Aby uniknąć marnotrawienia wypłacanego świadczenia lub wydatkowania go niezgodnie z celem, przewidziano rozwiązanie polegające na tym, że w takich sytuacjach wójt powinien przekazywać należne świadczenie w całości lub w części w formie rzeczowej lub w formie opłacania usług.

Przykład:

Załóżmy, że dane dziecko znajduje się w rodzinnym domu dziecka. W takim przypadku jego rodzicom nie będzie się należeć świadczenie wychowawcze. Takie świadczenie nie przysługuje bowiem m.in. w sytuacji, gdy dziecko zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie (czyli w domu pomocy społecznej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, schronisku dla nieletnich, zakładzie poprawczym, areszcie śledczym, zakładzie karnym, szkole wojskowej lub innej szkole, jeżeli instytucje te zapewniają nieodpłatnie pełne utrzymanie) albo w pieczy zastępczej. W znowelizowanych ustawą 500+ przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewidziano natomiast, że rodzinie zastępczej, prowadzącemu rodzinny dom dziecka, a także placówce opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego, na każde umieszczone dziecko w wieku do ukończenia 18. roku życia będzie przysługiwać dodatek w wysokości świadczenia wychowawczego. Wnioski o taki dodatek składa się w powiatowym centrum pomocy rodzinie.

Składanie wniosków

Ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego oraz jego wypłata będą następować odpowiednio na wniosek: matki, ojca bądź opiekuna faktycznego albo prawnego dziecka. Wniosek powinien być złożony w urzędzie gminy (miasta) właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby (w przypadku osoby, która nie ma miejsca zamieszkania, rozstrzyga miejsce czasowego pobytu). Wzór takiego wniosku określono w załączniku nr 1 do rozporządzenia ministra rodziny, pracy i polityki społecznej w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenie wychowawcze.

W ustawie 500+ przewidziano, że wskazane wyżej wnioski (wraz z załącznikami) mogą być składane drogą elektroniczną za pomocą systemu teleinformatycznego: utworzonego przez ministra rodziny, udostępnianego przez ZUS albo banków krajowych świadczących usługi drogą elektroniczną, które spełniają wymagania ustalone w tej ustawie. Zgodnie z informacją resortu pracy z 9 marca 2016 r., pierwszym bankiem, z którym zawarto porozumienie w zakresie składania wskazanych wyżej wniosków za pośrednictwem systemów bankowości elektronicznej, jest PKO BP. Wniosek o świadczenie wychowawcze będzie można zatem złożyć przez internet za pomocą portalu empatia.mrpips.gov.pl, PUE ZUS, ePUAP oraz bankowości elektronicznej (www.mpips.gov.pl).

Zasady postępowania

W sytuacji, gdy osoba ubiegająca się o świadczenie wychowawcze lub członek jej rodziny będzie przebywać poza granicami Polski w państwie, w którym mają zastosowanie przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, wójt będzie musiał przekazać wniosek (wraz z dokumentami) marszałkowi województwa.

W razie zbiegu prawa rodziców bądź opiekunów prawnych lub faktycznych dziecka do świadczenia wychowawczego świadczenie to powinno być wypłacane tej osobie, która faktycznie sprawuje opiekę nad dzieckiem. Jeżeli opieka sprawowana jest równocześnie przez kilka osób, świadczenie wypłaca się temu, kto pierwszy złoży wniosek.

W przypadku zmian mających wpływ na prawo do świadczenia wychowawczego osoba otrzymująca takie wsparcie ma obowiązek niezwłocznie powiadomić o tym wójta. Osoby otrzymujące to świadczenie, instytucje publiczne i organizacje pozarządowe muszą udzielać na żądanie wójta wyjaśnień oraz informacji co do okoliczności mających wpływ na omawiane uprawnienie.

Przykład:

Załóżmy, że po złożeniu wniosku o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego przez jedno z rodziców drugi rodzic

złoży wniosek o ustalenie prawa do tego świadczenia w związku z opieką nad tym samym dzieckiem. W takim przypadku wójt powinien ustalić, kto sprawuje opiekę. W tym celu może się zwrócić do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego. Dotyczy to również innych sytuacji, gdy w stosunku do osoby ubiegającej się o przyznanie świadczenia wychowawczego lub pobierającej to świadczenie wystąpią wątpliwości dotyczące sprawowania opieki bądź wydatkowania świadczenia niezgodnie z celem lub jego marnotrawienia. Wójt może także wystąpić do ośrodka pomocy społecznej o udzielenie informacji o okolicznościach dotyczących sprawowania opieki, marnotrawienia świadczenia wychowawczego lub wydatkowania go niezgodnie z celem, jeżeli informacje te zostały ustalone w rodzinnym wywiadzie środowiskowym przeprowadzonym nie wcześniej niż trzy miesiące przed dniem otrzymania przez ośrodek pomocy społecznej wniosku o udzielenie tych informacji.

W razie złożenia nieprawidłowo wypełnionego wniosku wójt powinien wezwać pisemnie osobę ubiegającą się o świadczenie do poprawienia lub uzupełnienia wniosku w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania. Natomiast w sytuacji złożenia wniosku bez wymaganych dokumentów należy przyjąć taki wniosek i wyznaczyć termin nie krótszy niż 14 dni i nie dłuższy niż 30 dni na uzupełnienie brakujących dokumentów. Niezastosowanie się do wskazanych wyżej wezwań spowoduje pozostawienie wniosku bez rozpatrzenia.

Prawo do świadczenia wychowawczego będzie docelowo ustalane na okres od 1 października do 30 września następnego roku. Wnioski w sprawie ustalenia prawa do świadczenia na kolejny okres będą przyjmowane od 1 sierpnia danego roku.

Jednak pierwszy okres, na który będzie ustalane prawo do świadczenia wychowawczego, rozpocznie się 1 kwietnia 2016 r. i zakończy 30 września 2017 r. Przy ustalaniu prawa do świadczenia na ten okres trzeba będzie uwzględniać dochody z 2014 r. W razie złożenia wniosku o ustalenie prawa do świadczenia od 1 kwietnia do 1 lipca 2016 r. uprawnienie to zostanie ustalone, począwszy od 1 kwietnia 2016 r. W razie złożenia wniosku w tym terminie ustalenie i wypłata świadczenia nastąpi w ciągu trzech miesięcy, licząc od dnia złożenia wniosku z prawidłowo wypełnionymi dokumentami.

Przekazywanie sprawozdań

W ustawie 500+ przewidziano obowiązek wójta sporządzania sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania zadań z zakresu świadczenia wychowawczego i przekazywania go właściwemu miejscowo wojewodzie. Zgodnie z rozporządzeniem ministra rodziny, pracy i polityki społecznej w sprawie sprawozdań rzeczowo-finansowych z wykonywania zadań z zakresu świadczenia wychowawczego docelowo gmina będzie przekazywać wojewodzie takie sprawozdania kwartalnie, w terminie do 15. dnia miesiąca następującego po upływie każdego kwartału, zgodnie ze wzorem zawartym w załączniku nr 1 do tego rozporządzenia. Za okres od 1 kwietnia 2016 r. do 30 września 2017 r. gmina będzie jednak przekazywać wojewodzie, w terminie do siódmego dnia miesiąca następującego po upływie każdego miesiąca, miesięczne sprawozdanie, zgodnie ze wzorem określonym w załączniku nr 3 do wskazanego wyżej rozporządzenia.

Ponadto raz na kwartał gminy będą zobowiązane do przesyłania tzw. zbiorów centralnych o beneficjentach świadczenia wychowawczego.