Kapitał początkowy: ZUS policzy kapitał za krótki staż

Wszystko za sprawą nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z 28 lipca 2011 (DzU nr 187, poz. 1112).

Nowe przepisy weszły w życie 23 września br. i są korzystne dla osób, które już mają lub uzyskają w przyszłości emeryturę na tzw. nowych zasadach.

Zmiany, które wprowadza nowelizacja, dotyczą m.in. kapitału początkowego, który jest jednym ze składników tego świadczenia. Przypomnijmy, ustala się go dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948, które podlegały ubezpieczeniom przed wejściem w życie reformy emerytalnej, a więc przed 1 stycznia 1999.

Praca przez jeden dzień

Dotychczas obowiązujące przepisy nie były jednoznaczne co do tego, jak długi staż ubezpieczeniowy (składkowy i nieskładkowy) potrzebny był do ustalenia kapitału początkowego. ZUS stosował jednak wykładnię pozwalającą na jego obliczenie tylko tym osobom, których staż wypracowany przed 1 stycznia 1999 wynosił co najmniej sześć miesięcy i jeden dzień.

Wywodził to z przepisu przewidującego, że staż składkowy i nieskładkowy wnioskodawcy uwzględniany przy obliczaniu kapitału początkowego ustala się z uwzględnieniem pełnych lat, a okresy dłuższe niż sześć miesięcy podlegają zaokrągleniu w górę.

Stosowanie takiej wykładni wywoływało wiele kontrowersji wśród samych zainteresowanych. Ale nie tylko. Również rzecznik praw obywatelskich wskazywał, że osoby, które były krótko ubezpieczone przed 1999 r., powinny mieć policzony za ten okres kapitał początkowy.

Nowelizacja z 28 lipca 2011 wychodzi naprzeciw tym oczekiwaniom. Wprowadza bowiem możliwość określenia w dniach stażu składkowego i nieskładkowego uwzględnianego przy obliczaniu kapitału początkowego, jeśli takie rozwiązanie jest korzystniejsze dla ubezpieczonego. W ten sposób możliwość ustalenia kapitału początkowego uzyskały osoby, które do końca 1998 pracowały krócej niż sześć miesięcy i jeden dzień. Jeśli wcześniej ZUS odmówił im obliczenia kapitału z tego okresu, mogą ponownie wystąpić z wnioskiem o jego ustalenie. Teraz organ rentowy musi przychylić się do tego wniosku.

W celu obliczenia kapitału początkowego ZUS ustala podstawę wymiaru emerytury hipotetycznej, która przysługiwałaby ubezpieczonemu na koniec 1998 r. Wnioskodawca musi więc wskazać wynagrodzenia z wybranych lat kalendarzowych przypadających przed 1 stycznia 1999. ZUS porównuje następnie te zarobki z przeciętnymi płacami z tych lat i wylicza średnią z całego wskazanego okresu.

Zarobki z dawnych lat

Generalnie wnioskodawca ma dwie możliwości: może zażądać, aby ZUS uwzględnił mu wynagrodzenia z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych lub z 20 dowolnie wybranych lat z całego okresu ubezpieczenia (do końca 1998 r.). Wybór pierwszego wariantu był dotychczas ograniczony datą 1 stycznia 1980. Wskazane dziesięciolecie nie mogło bowiem wykraczać poza okres przypadający na lata 1980 – 1998.

Nowelizacja z 28 lipca 2011 zniosła to ograniczenie. Obecnie osoba ubiegająca się o kapitał początkowy może wskazać zarobki z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych z całego okresu ubezpieczenia przypadającego przed 1 stycznia 1999, a więc również np. z lat 70. Jeśli miała wówczas wyższe zarobki niż w późniejszych latach, zyska na zmianie przepisów.

Co więcej, nawet gdy ZUS ustalił jej już kapitał początkowy, może obecnie wystąpić o jego przeliczenie, wskazując zarobki z dziesięciu kolejnych lat wykraczających (częściowo lub nawet całkowicie) poza rok 1980. Jeśli tego nie zrobi, ZUS przeliczy ten kapitał z urzędu przy obliczaniu emerytury, pod warunkiem że będzie to dla niej korzystniejsze i dokumenty znajdujące się w aktach sprawy będą pozwalały na uwzględnienie zarobków sprzed 1980 r.

Przykład 1

Pan Piotr ma 61 lat. W 2009 r. ZUS ustalił mu kapitał początkowy z uwzględnieniem zarobków z lat 1980 – 1989. Był to dla niego najkorzystniejszy wariant. Najwyższe zarobki miał jednak w latach 1977 – 1979.

Nie mogły być jednak uwzględnione, bo wykraczały poza okres 1980 – 1998. Obecnie, w wyniku nowelizacji przepisów, pan Piotr może zgłosić wniosek o przeliczenie kapitału początkowego z uwzględnieniem zarobków m.in. z lat 1977 – 1979.

Niepełny rok

Ustalając podstawę wymiaru kapitału początkowego, ZUS porównuje zarobki ubezpieczonego z wybranych lat kalendarzowych z przeciętnymi płacami z tych lat, dzieląc pierwszą z tych wartości przez drugą. W ten sposób uzyskuje, w odniesieniu do każdego roku, cząstkowy wskaźnik wyrażony w procentach.

Sumę tych wskaźników dzieli następnie przez liczbę lat uwzględnionych przy ustalaniu podstawy wymiaru, a uzyskaną wartość (wskaźnik wysokości podstawy wymiaru) mnoży przez kwotę bazową z drugiego kwartału 1998. W ten sposób otrzymuje podstawę wymiaru kapitału początkowego.

Taki sposób ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego powoduje, że na jego wysokości mogą tracić osoby, które w pierwszym roku aktywności zawodowej pozostawały w ubezpieczeniu jedynie przez część miesięcy tego roku. Ich zarobki są bowiem niższe od tych, które osiągnęłyby, gdyby pracowały przez pełny rok.

Nowelizacja z 28 lipca 2011 rozwiązuje ten problem. Obecnie, obliczając procentowy stosunek wynagrodzenia do przeciętnej płacy za rok, w którym wnioskodawca pierwszy raz przystąpił do ubezpieczenia, ZUS powinien uwzględnić przeciętne płace wyłącznie za te miesiące, w których pozostawał on w ubezpieczeniu.

Zarobki wnioskodawcy z pierwszego roku ubezpieczenia powinny być – w myśl nowych regulacji – porównane z sumą tych płac, a nie jak dotychczas z przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem za cały rok. Dzięki temu wskaźnik procentowy za dany rok będzie wyższy. Przełoży się to od razu na wysokość kapitału początkowego.

Również i na tej zmianie skorzystają osoby, którym ZUS ustalił już kapitał początkowy z uwzględnieniem dotychczasowych regulacji. Będą one mogły zgłosić wniosek o jego ponowne ustalenie. Jeśli nie złożą takiego wniosku, ZUS przeliczy im kapitał początkowy z urzędu przy obliczaniu emerytury, gdy będzie to dla nich korzystniejsze.

Przykład 2

Pani Maria (ur. 10 sierpnia 1956) od dwóch lat ma policzony kapitał początkowy. ZUS uwzględnił w nim m.in. zarobki z 1981 r., w którym to roku przystąpiła do ubezpieczenia i pracowała od lipca do grudnia.

Obliczając kapitał początkowy, ZUS podzielił kwotę jej zarobków z 1981 r. (42 350 zł) przez kwotę przeciętnej płacy z tego roku (92 268 zł).

Wyliczony w ten sposób wskaźnik wyniósł 45,90 proc. Obecnie ubezpieczona może zgłosić wniosek o przeliczenie tego kapitału z uwzględnieniem zarobków z 1981 r. oraz przeciętnej płacy za lipiec – grudzień 1981 (7689 zł x 6 = 46 134 zł). Wskaźnik uzyskany z podzielenia tych dwóch wartości wyniesie 91,80 proc.

W ten sposób pani Maria będzie mogła liczyć na wyższy kapitał początkowy, a w przyszłości na wyższą emeryturę.

Wyjściowe dane

Kapitał początkowy ustalany jest podobnie jak stara emerytura. Dopiero na końcowym etapie jego obliczenia uzyskaną kwotę hipotetycznej emerytury, jaka przysługiwałaby ubezpieczonemu na koniec 1998 r., organ rentowy mnoży przez wartość średniego dalszego trwania życia.