Białoruś w ukrytej kamerze

Dwunastego stycznia do drzwi Serhieja znowu załomotała milicja. Podobno sąsiedzi z dołu narzekali, że u niego jest hałas. Tyle że na dole jest sklep, żadnych sąsiadów. Serhiej wiedział, co się święci. Błyskawicznie obdzwonił znajomych. Zbiegli się z całego Homla. Po kwadransie pod drzwiami stanęło dziesięciu dziennikarzy. Naprzeciwko nich dwudziestu milicjantów i ludzi KGB. Weszli do środka. Szarpali się, w mieszkaniu zrobili kipisz. Zwinęli kamerę i laptopa, Serhieja zabrali na przesłuchanie. Była sobota wieczór. Na noc go wypuścili. Miał się znów stawić w poniedziałek.

Jak się okazało, białorsukie specsłużby działają dość bałaganiarsko. Serhiej z pomocą przyjaciół spakował się szybko i w nocy uciekł samochodem do Mińska. KGB nikogo nie zdążyło powiadomić. W niedzielę na lotnisku bez problemu zdołał kupić bilet do Warszawy.

Niecały miesiąc później siedzimy w warszawskim newsroomie Telewizji Biełsat. Serhiej ma kolczyk w uchu, 27 lat i niedokończony doktorat z literatury rosyjskiej. Był korespondentem w Homlu. Pierwszym korespondentem , który z powodu Bełsatu musiał uciekać z kraju. Teraz jest redaktorem w Warszawie. – Tu mogę zrobić znaczniewięcej niż za kratkami na Białorusi – mówi.

Telewizja dla Białorusi Biełsat zaczęła nadawać dwa miesiące temu. W Polsce można ją oglądać tylko poprzez niekodowany przekaz na satelicie Astra, więc mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że taka stacja w ogóle istnieje. Nadaje na razie dwie godziny oryginalnego programu dziennie, powtarzanego potem trzy razy w ciągu doby.

Na Białorusi takich jak Serhiej, przygotowanych do pracy, przeszkolonych i wyposażonych w sprzęt jest już kilkunastu młodych dziennikarzy. Umieją nakręcić kamerą zdjęcia, napisać tekst, zmontować materiał na laptopie, spakować wszystko do malutkiego pliku i wysłać do Warszawy. Jeśli zwinie ich milicja – czeka kilkunastu następnych. Też przeszkolonych, gotowych na zastępstwo. Filmują małymi profesjonalnymi kamerami Sony, albo wręcz półamatorskimi handycamami, które w Warszawie można kupić za 2-3 tysiące złotych.

Łatwiej z taką kamerką się ukryć, udawać turystę, a jak zabiorą – szybko wysłać z Warszawy nową. Reporterzy Biełsatu wymyślają najróżniejsze sposoby, jak oszukać, albo ukryć się przed władzami z kamerą. Czasem opowiadają, że robią dokument dla jakiejś fundacji, a czasem, że kręcą film o ptaszkach. Czasem biorą amatorskie zdjięcia znajomych.

Kiedyś podczas demonstracji w Mińsku do kręcącego zdjęcia kamerą tajnego dziennikarza Bełsatu podszedł kagebista w cywilu i pyta: „A ty tu co robisz?”. A ten: „A ty co?”. Tamten spojrzał pewnie i odpowiada „Ja tu pracuję”. Dziennikarz na to: „Ja też pracuję”. Kagebista zwątpił. Na Białorusi jest tylu tajnych agentów, pomyślał, że to też jakiś oficer KGB. I poszedł sobie. Białoruscy dziennikarze przerzucają się takimi historiami.

Na warszawskim placu Powstańców w ciasnym newsroomie kręci się dziesiątka Białorusinów. Spięci sprawdzają materiały, poprawiają montaż, nagrywają głosy. Zbliża się czas wydania. Korespondenci przesyłają tekst napisany, sami nie czytają, by nie zostać rozpoznanymi. W materiałach nie pokazują swoich twarzy. Głos nagrywany jest wiec przez dziennikarzy tu w Warszawie. Choć – jak przyznają – i tak pewnie większość z nich jest już namierzona.

Za chwilę emisja. „Obiektyw” – to program informacyjny. Na pierwszy rzut oka nie różni się bardzo od TVN 24. Nowoczesna, przejrzysta grafika, na dole pasek z newsami. Adres strony internetowej.

Obrazki z demonstracji drobnych przedsiębiorców z Mińska, żywe wypowiedzi uczestników. Materiał o podwyżkach, wypowiadają się starowinki z Grodna. W niektórych materiałach wypowiadają się nawet przedstawiciele władz. – Oni rozmawiają z wami? – Czasem dzwonimy do nich i prosimy o wypowiedź dla telewizji, nie mówimy dla jakiej. A oni są pewni, że to jakaś oficjalna i mówią – tłumaczy jeden z redaktorów. Czasem urzędnicy Łukaszenki są tak skonfundowani, że nie wiedzą, czy mają się wypowiadać, czy nie. – Myślą, powiem, źle, odmówię, jeszcze gorzej. I czasem mówią – śmieje się Misza, jeden z reporterów. Ale zwykle odmawiają.

W Biełsacie starają się przestrzegać dziennikarskiej zasady przedstawiania dwóch stron. – Jak tylko to możliwe prezentujemy opinie władz – zapewniają dziennikarze. – Ja chcę robić normalną telewizję. Dlatego często wypowiedzi białoruskich ministrów i innych oficjeli pozyskujemy przez agencje – tłumaczą. W programie publicystycznym „Forum” na przedstawiciela władz w każdym odcinku czeka puste krzesło. – My nie uczymy opozycyjnego spojrzenia na rzeczywistość. My uczymy ich normalnego dziennikarstwa – podkreślają polscy „trenerzy”.

Wiele opowieści korespondentów brzmi zabawnie, ale na co dzień jest napięcie i trochę strachu. – O Biełsacie rozmawiam tylko z moim najbliższymi przyjaciółmi, którym mogę zaufać. Bardzo wspiera mnie mama – mówi dwudziestoparoletni Jurka. – Nie wiem, czy służby o mnie wiedzą. Wiem, że w każdej chwili mogę się spodziewać, że mnie wezwą, że zabiorą sprzęt, że aresztują. Ale nie mam nic od stracenia – mówi pogodnie.

Wielu współpracowników Biełsatu było już przesłuchiwanych, wypytywanych o telewizję. – Przekonywałem ich, że nic nie wiem o tej stacji, nie mam z nią nic wspólnego. Mówili mi, że jestem na liście osób szkolonych. Ja odpowiadałam, że to jakaś pomyłka – mówi Iryna, mająca na swoim koncie już kilka wyemitowanych w telewizji materiałów dziennikarskich

Warszawskim newsroomem zawiaduje Aleksiej Dzikawicki. W 2001 roku pracował jeszcze na Białorusi w gazecie „Prowincjałek” i kiedyś napisał, że szykują się fałszerstwa wyborów. Następnego dnia zadzwonił telefon: „Podziwiam pana za to, co pan robi, ale wiem, że jeśli pan do jutra nie zniknie, zamkną pana na półtora roku” – powiedział tajemniczy głos.

Tak jak Serhiej, zdążył uciec do Warszawy. On granicę przejechał pociągiem, razem z mrówkami. Żeby nie wzbudzić podejrzeń białoruskich strażników miał ze sobą spirytus i papierosy, jak to mrówka. Zdążył.– Kiedy przyjechałem do Warszawy, moje miasto śniło mi się co dzień – wspomina. Przez kilka lat pracował w Wolnej Europie, w Warszawie i Pradze. Teraz kieruje pracą swoich kolegów i na miejscu w Warszawie, i siatką współpracowników rozrzuconych po całej Białorusi.

– Staramy się pokrywać dziennikarsko kraj. Jeśli coś się dzieje w Mińsku, to chcemy mieć opinie na temat z Grodna i odwrotnie – tłumaczy. Często zagraniczne materiały newsowe, komentowane są przez białoruskich analityków pokazujących wpływ tych wydarzeń na Białoruś – mówi.

Co bardzo ważne dla atak zrusyfikowanego kraju jak Białoruś, cały program jest nadawany jest języku białoruskim. Twórcy stacji przykładają do tego ogromna wagę. – Zaprosiłem do współpracy jednego z najwybitniejszych znawców języka białoruskiego, który codziennie online sprawdza nasze teksty – opowiada Aleksiej. – Oczywiście językoznawca pozostaje anonimowy. Pracuje z Białorusi przez Internet.

„Obiektyw” – program informacyjny, trwa na razie 5 minut, będzie niedługo dwa razy dłuższy. Dwa razy dziennie jest aktualizowany. Będzie też miał wkrótce normalnego prowadzącego w studiu. Na razie trwają castingi. Kandydaci na białoruskie gwiazdy telewizyjne szkolą się w studiach TVP.

Bieda w technice cyfrowej

W podwarszawskim ośrodku regularnie odbywają się treningi dla kandydatów na korespondentów „Obiektywu” i autorów reportaży. Przewinęła się tam grubo ponad setka osób. Wielu z nich po dwa, trzy, a nawet cztery razy. Kursy są kilkustopniowe i trwają około tygodnia każdy.

Białoruscy kandydaci na dziennikarzy od razu uczą się pracy na najlepszym sprzęcie z najnowszymi technologiami. Bo te są najbardziej efektywne. Jeden człowiek musi umieć zrobić wszystko. Zdjęcia, tekst, dźwięk, montaż. Pracują wyłącznie w technologii cyfrowej. TV Biełsat jest dziś technologicznie dużo bardziej nowoczesna od swojej potężnej matki – TVP. Białorusinów szkolą najlepsi polscy fachowcy. Dziennikarze, operatorzy, doświadczeni montażyści z TVP, TVN 24 i TV Puls.

Wielu już zostało przeszkolonych, ale ciągle szukają nowych. Zajmuje się tym m.in. Janusz Grzelak, który wyszukuje chętnych przez skype, maile, prosi znajomych, by polecali swoich znajomych.

– Tę siatkę trzeba rozbudowywać, bo jednego dnia wszyscy mogą zamilknąć – mówi Marcin Śmiałowski, dawny PAP-owski korespondent na Ukrainie, teraz jeden z najbardziej zaangażowanych w Biełsat ludzi. – Jak skonfiskują cały sprzęt, to nie musi to oznaczać końca nadawania informacji. Zaraz podeślemy im nowy. Ważne, by byli ludzie. Im więcej, tym bezpieczniej – podkreśla. Tak było już przypadku Serhieja. On uciekł do Polski, ale na miejscu natychmiast został zastąpiony kimś innym.

– Każdego dnia grozi nam to, że mogą nam wszystkich zatrzymać – mówi szefowa Bełsatu Agnieszka Romaszewska. – Tego boimy się najbardziej – dodaje. Ale też próbują na wszelkie sposoby zabezpieczyć się na taki wypadek.

Dlaczego Łukaszenko jeszcze tego jeszcze nie zrobił? – Najbardziej prawdopodobną odpowiedź pewna doświadczona już dziennikarka białoruska, też współpracowniczka telewizji: – Łukaszenko gra to z Moskwą, to z Europą, lawiruje to tu, to tam. Dlatego chyba nie zdecyduje się na tak mocne uderzenie, bo nie chce zupełnie zamykać sobie jakichś drzwi.

Pierwsze poszukiwania kandydatów do współpracy zaczęła prawie dwa lat temu Lidia Gall – dziś koordynator szkoleń w Biełsacie. Pewnego dnia po prostu wsiadła w pociąg do Mińska. Na dworcu miało czekać na nią dwóch zaufanych ludzi. Ani ona ich nie znała, ani oni jej. To był Pavel Mażejka i Eduard Mielnikow – czołowi niezależni białoruscy dziennikarze. Obaj dzisiaj prowadzą własne programy publicystyczne w TV Bełsat. – To był szalony tydzień – wspomina Lidia.

Odwiedzili osiem miast. Długa seria spotkań z różnymi ludźmi. Dyskretne. W różnych dziwnych miejscach. Na dworcu, w hotelu, barze mlecznym w samochodzie – jak w filmie kryminalnym. Rozmowy toczyły się w języku polsko-rosyjsko-migowym.

W drodze z miasta do miasta Mażejka z Mielnikowem bez przerwy przez komórki dzwonili po znajomych. Ci dzwonili do kolejnych znajomych, kolejni do kolejnych. A Lidia Gall tylko notowała – nazwiska, adresy, życiorysy, zainteresowania, doświadczenia. Jacy byli jej rozmówcy? – Wystraszeni, wycofani, pełni obaw, wyczekujący.

Po powrocie na podstawie notatek stworzyła listę kandydatów do szkoleń. Zadzwoniła do znajomych z TVN. Chętnie włączyli się do akcji. Najpierw razem z Agnieszką Romaszewską ustaliły, z jakimi umiejętnościami potencjalny współpracownik powinien wyjść z tych szkoleń.

Rock, teatr i polskie seriale

Nauka przez praktykę, niewiele teorii. Dostają kamerę, ruszają w miasto i każdy robi swój materiał. Jedna kamera na dwóch kursantów, ale każdy robi swój materiał. Ale uczą ich też, jak mają zachowywać się podczas przesłuchań, co robić, gdy milicja czy KGB przyjdzie na rewizję.Ale ci, którzy kończą szkolenia, pracują nie tylko dla programów informacyjnych.

Bełsat produkuje też reportaże, programy publicystyczne. Jeden z nich przygotowany jest w Wilnie, drugi w Warszawie. Prowadza go znani białoruscy dziennikarze niezależni. W Warszawie – Pavel Mażejka. W Wilnie – Eduard Mielnikow.